نمیرد همیشه ... (پژوهشی در بارة قیود استمرار وکاربرد آنها در جملات منفی در زبان‌های ایرانی با توجه به مصراعی از حافظ)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه تبریز

چکیده

از مهمترین مناقشات و مجادلات علمی در باب شعر حافظ، بحث دربارة وجوه مختلف قرائت ابیاتی از دیوان اوست، و از جملة معروف‌ترین موارد آن می‌توان به اختلاف نظر در مورد تعلّق قید «همیشه» به یکی از دو جملة پایه و پیرو مصراع دوم در بیت معروف «از آن به دیر مغانم عزیز می‌دارند/ که آتشی که نمیرد همیشه در دل ماست» اشاره کرد. اغلب حافظ‌پژوهان و مصحّحان دیوان او، در این مورد قائل به تعلّق قید «همیشه» به جملة پایة «که آتش[ی] در دل ماست» هستند. در پژوهش حاضر، با استخراج شواهدی از کاربردهای معنایی مختلف قیود دیمومت و استمرار از قبیل «همیشه» و مترادفات آن، در انواع مختلف جملات منفی در متون فارسی دری، و دسته‌بندی آنها و اثبات وجود معنای «هرگز» در برخی شواهد و با اشاره به سابقة وجود چنین ساختاری در زبان‌های باستانی و میانة ایرانی، ضمن طرح دیدگاه‌های گوناگون در باب وجوه قرائت دوگانة بیت مذکور و نقد آنها، چنین نتیجه گرفته شده است که با توجّه به سوابق و شواهد موجود، نه تنها اشکالی بر فرض تعلّق قید «همیشه» به فعل «نمیرد» وارد نیست، بلکه به احتمال قریب به یقین شاعر به تعلّق این قید به جملة موصولی (نمیرد همیشه) بیشتر نظر داشته است.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Study of the Use of the Adverbs of Continuity and Permanency in the Meaning of “Never” in Iranian Languages

نویسنده [English]

  • Mohammad Hosein Jalalian Chalashtari
Assistant professor of Tabriz University
چکیده [English]

One of the most important scientific controversies about Hafez’ poetry is the debate about the different readings of the verses of his Divan. Among the most famous cases of such disagreement is about the belonging of the adverb “همیشه” (always) to the main or the subordinate sentence of the second hemistich of the verse از آن به دیر مغانم عزیز می‌دارند//که آتشی که نمیرد همیشه در دل ماست. Most of the Hafez researchers and editors have considered the adverb as a part of the main sentence (که آتشـ[ی] در دل ماست).
In this study the evidences of various uses of the adverbs of continuity and permanency, such as “همیشه” and their cognates in various negative sentences in modern Persian are extracted. After categorizing them, the meaning “never” for such words is proved and the history of such structures in old and middle Iranian languages has been traced. After presenting the various ideas about the double reading aspects of the verse in question, it is concluded that not only it is not wrong to assume the adverb as relating to the verb “نمیرد”, but also it is more probable that the poet has considered it as the adverb of relative sentence (نمیرد همیشه).
 
Keywords: Adverb of the continuity and permanency, Negative sentence, Adverb of always and never.
 
 
 
 
 
 
 
One of the most important scientific controversies about Hafez’ poetry is the debate about the different readings of the verses of his Divan. Among the most famous cases of such disagreement is about the belonging of the adverb “همیشه” (always) to the main or the subordinate sentence of the second hemistich of the verse از آن به دیر مغانم عزیز می‌دارند//که آتشی که نمیرد همیشه در دل ماست. Most of the Hafez researchers and editors have considered the adverb as a part of the main sentence (که آتشـ[ی] در دل ماست).
In this study the evidences of various uses of the adverbs of continuity and permanency, such as “همیشه” and their cognates in various negative sentences in modern Persian are extracted. After categorizing them, the meaning “never” for such words is proved and the history of such structures in old and middle Iranian languages has been traced. After presenting the various ideas about the double reading aspects of the verse in question, it is concluded that not only it is not wrong to assume the adverb as relating to the verb “نمیرد”, but also it is more probable that the poet has considered it as the adverb of relative sentence (نمیرد همیشه).
 
Keywords: Adverb of the continuity and permanency, Negative sentence, Adverb of always and never.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
One of the most important scientific controversies about Hafez’ poetry is the debate about the different readings of the verses of his Divan. Among the most famous cases of such disagreement is about the belonging of the adverb “همیشه” (always) to the main or the subordinate sentence of the second hemistich of the verse از آن به دیر مغانم عزیز می‌دارند//که آتشی که نمیرد همیشه در دل ماست. Most of the Hafez researchers and editors have considered the adverb as a part of the main sentence (که آتشـ[ی] در دل ماست).
In this study the evidences of various uses of the adverbs of continuity and permanency, such as “همیشه” and their cognates in various negative sentences in modern Persian are extracted. After categorizing them, the meaning “never” for such words is proved and the history of such structures in old and middle Iranian languages has been traced. After presenting the various ideas about the double reading aspects of the verse in question, it is concluded that not only it is not wrong to assume the adverb as relating to the verb “نمیرد”, but also it is more probable that the poet has considered it as the adverb of relative sentence (نمیرد همیشه).
 
Keywords: Adverb of the continuity and permanency, Negative sentence, Adverb of always and never.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
One of the most important scientific controversies about Hafez’ poetry is the debate about the different readings of the verses of his Divan. Among the most famous cases of such disagreement is about the belonging of the adverb “همیشه” (always) to the main or the subordinate sentence of the second hemistich of the verse از آن به دیر مغانم عزیز می‌دارند//که آتشی که نمیرد همیشه در دل ماست. Most of the Hafez researchers and editors have considered the adverb as a part of the main sentence (که آتشـ[ی] در دل ماست).
In this study the evidences of various uses of the adverbs of continuity and permanency, such as “همیشه” and their cognates in various negative sentences in modern Persian are extracted. After categorizing them, the meaning “never” for such words is proved and the history of such structures in old and middle Iranian languages has been traced. After presenting the various ideas about the double reading aspects of the verse in question, it is concluded that not only it is not wrong to assume the adverb as relating to the verb “نمیرد”, but also it is more probable that the poet has considered it as the adverb of relative sentence (نمیرد همیشه).
 
Keywords: Adverb of the continuity and permanency, Negative sentence, Adverb of always and never.
 
 
 
 
 
 
 
One of the most important scientific controversies about Hafez’ poetry is the debate about the different readings of the verses of his Divan. Among the most famous cases of such disagreement is about the belonging of the adverb “همیشه” (always) to the main or the subordinate sentence of the second hemistich of the verse از آن به دیر مغانم عزیز می‌دارند//که آتشی که نمیرد همیشه در دل ماست. Most of the Hafez researchers and editors have considered the adverb as a part of the main sentence (که آتشـ[ی] در دل ماست).
In this study the evidences of various uses of the adverbs of continuity and permanency, such as “همیشه” and their cognates in various negative sentences in modern Persian are extracted. After categorizing them, the meaning “never” for such words is proved and the history of such structures in old and middle Iranian languages has been traced. After presenting the various ideas about the double reading aspects of the verse in question, it is concluded that not only it is not wrong to assume the adverb as relating to the verb “نمیرد”, but also it is more probable that the poet has considered it as the adverb of relative sentence (نمیرد همیشه).
One of the most important scientific controversies about Hafez’ poetry is the debate about the different readings of the verses of his Divan. Among the most famous cases of such disagreement is about the belonging of the adverb “همیشه” (always) to the main or the subordinate sentence of the second hemistich of the verse از آن به دیر مغانم عزیز می‌دارند//که آتشی که نمیرد همیشه در دل ماست. Most of the Hafez researchers and editors have considered the adverb as a part of the main sentence (که آتشـ[ی] در دل ماست).
In this study the evidences of various uses of the adverbs of continuity and permanency, such as “همیشه” and their cognates in various negative sentences in modern Persian are extracted. After categorizing them, the meaning “never” for such words is proved and the history of such structures in old and middle Iranian languages has been traced. After presenting the various ideas about the double reading aspects of the verse in question, it is concluded that not only it is not wrong to assume the adverb as relating to the verb “نمیرد”, but also it is more probable that the poet has considered it as the adverb of relative sentence (نمیرد همیشه).
 
 
 
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Adverb of the continuity and permanency
  • Negative sentence
  • Adverb of always and never
الف)کتاب‌ها:
1- استعلامی، محمّد(1383)، درس حافظ، چاپ دوم، تهران، انتشارات سخن.
2- انوری، حسن(1390)، فرهنگ بزرگ سخن، چاپ هفتم، تهران، انتشارات سخن.
3- انوری، محمّد بن محمّد(1347)، دیوان اشعار، به اهتمام محمّدتقی مدرّس رضوی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
4- پورداوود، ابراهیم(1377)، یشتها، تهران، انتشارات اساطیر.
5- ------------(1380)، یسنا بخشی از کتاب اوستا، تهران، انتشارات اساطیر.
6- ثروتیان، بهروز(1386)، سروده‌های بی‌گمان حافظ، تهران، انتشارات امیرکبیر.
7- حافظ، شمس‌الدّین محمّد(1388)، دیوان غزلیّات، به کوشش خلیل خطیب رهبر، چاپ 48، تهران، انتشارات صفی علیشاه.
8- ------------------(1373)، دیوان(حافظ به سعی سایه)، به کوشش هوشنگ ابتهاج(سایه)، تهران، نشر کارنامه.
9- ------------------ (1354)، دیوان(حافظ شیراز)، به تصحیح احمد شاملو، تهران، انتشارات مروارید.
10-------------------(1370)، دیوان، به اهتمام محمّدرضا جلالی نایینی و دکتر نذیر احمد، تهران، انتشارات امیرکبیر.
11- -----------------(1368)، دیوان، به تصحیح عبد‌الرّحیم خلخالی، تهران، انتشارات کتابفروشی حافظ.
12- ----------------(1379)، دیوان، تدوین و تصحیح دکتر رشید عیوضی، تهران، انتشارات امیرکبیر.
13- ----------------(1359)، دیوان، به تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
14- حافظ، شمس‌الدّین محمّد(1370)، دیوان، به تصحیح محمّد قزوینی و قاسم غنی، با مجموعه تعلیقات و حواشی علّامه محمّد قزوینی، چاپ سوم، تهران، انتشارات اساطیر.
15- حمیدالدّین ابوبکر عمر بن محمودی بلخی(1365)، مقامات حمیدی، به تصحیح رضا انزابی‌نژاد، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
16- خرّمشاهی، بهاء‌الدّین(1361)، ذهن و زبان حافظ، تهران، نشر نو.
17- ---------------(1366)، حافظ‌نامه، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
18- رونی، ابوالفرج(1304)، دیوان، به تصحیح پروفسور چایکین، ضمیمة سال ششم مجلّة ارمغان، تهران، مطبعة شوروی.
19- سعدی، مصلح بن عبدا...(1386)، کلّیّات سعدی، بر اساس تصحیح محمّدعلی فروغی، تهران، انتشارات کتاب پارسه.
20- ساوجی، سلمان(1367)، دیوان، به اهتمام منصور مشفق، چاپ دوم، تهران، انتشارات صفی علیشاه.
21- سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم(1336)، دیوان، به کوشش مظاهر مصفّا، تهران، انتشارات امیرکبیر.
22- صائب تبریزی، محمّدعلی(1333)، کلّیّات، به کوشش امیری فیروزکوهی، تهران، انتشارات کتابفروشی خیّام.
23- عراقی، شیخ فخرالدّین ابراهیم همدانی(1388)، دیوان، به کوشش سعید نفیسی، چاپ چهارم، تهران، ‌انتشارات کتابخانة سنایی.
24- عطّار نیشابوری، شیخ فریدالدّین محمّد(1371)، دیوان، به اهتمام و تصحیح تقی تفضّلی، چاپ ششم، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
25- عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر(1354)، قابوس‌نامه، به اهتمام و تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
26- غنی، قاسم(1366)، یادداشت‌های قاسم غنی در حواشی دیوان حافظ، به کوشش اسمعیل صارمی، تهران، انتشارات علمی.
27- فردوسی، ابوالقاسم(1386)، شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق، تهران، انتشارات مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
28- قریب، بدرالزّمان(1383)، فرهنگ سغدی، چاپ دوم، تهران، انتشارات فرهنگان.
29- قطران تبریزی گیلانی، ابومنصور(1331)، دیوان، به تصحیح چند نفر از دانشمندان و به سعی و اهتمام محمّد نخجوانی، تبریز، چاپخانة شفق تبریزی.
30- گرگانی، فخرالدّین اسعد(1349)، ویس و رامین، به تصحیح ماگالی تودوا و الکساندر گواخاریا، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ.
31- لازار، ژیلبر(1342/1964)، اشعار پراکندة قدیم‌ترین شعرای فارسی زبان، تهران، انتشارات انستیتو ایران و فرانسه.
32- سعد سلمان، مسعود(1339)، دیوان، به تصحیح غلامرضا رشید یاسمی، تهران، مؤسّسة چاپ و انتشار پیروز.
33- معزّی، محمّد بن عبدالملک نیشابوری(1362)، دیوان، به تصحیح ناصر هیری، تهران، نشر مرزبان.
34- مولوی، جلال‌الدّین محمّد(1339)، کلّیّات شمس یا دیوان کبیر، با تصحیحات بدیع‌الزّمان فروزانفر، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
35- ------------------(1371)، مثنوی معنوی، به سعی و اهتمام رینولد الّین نیکلسون، چاپ یازدهم، تهران، انتشارات امیرکبیر.
36- ناصرخسرو(1353)، دیوان، به تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقّق، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
37- ولیّ ماهانی کرمانی، سیّد نورالدّین شاه نعمت‌ا...(1328)، دیوان، به اهتمام محمود علمی، تهران، کتابفروشی و چاپخانة محمّدحسن علمی.
38- نفیسی، سعید(1350)، سخنان منظوم ابوسعید ابوالخیر، تهران، انتشارات کتابخانة شمس.
39- هروی، حسینعلی(1367)، شرح غزل‌های حافظ، با کوشش دکتر زهرا شادمان، چاپ دوم، تهران، نشر نو.
ب)منابع لاتین:
1- Bartholomae, Chr. (1904). Altiranisches Wörterbuch. Strassburg: Verlag von Karl J. Trübner.
2- Boyce, M. (1954). The Manichaean Hymn-Cycles in Parthian. London, New York, Toronto: Geoffrey Cumberlege, Oxford University Press.
3- Colditz,I. (1987). “Brüchstücke Maichäisch-Parthischer Parabelsammlungen”; Altorientalische Forschungen/4, pp. 274-313.
4- Darmesteter, J. (1960). Le Zend-Avesta. 2 vols. Paris: Librairie d’Amérique et d’Orient.
5- Dhabhar, E.B. N. (1949). Pahlavi Yasna and Visperad. Bombay: The Trustees of the Parsi Punchayet Funds and Properties.
6- Geldner, Karl, F. (1886,1889,1896). Avesta the Sacred Books of the Parsis. 3 vols. Stuttgart: W. Kohlhammer.
7- Henning, W.B. (1948). “A sogdian Fragment of Manichaean Cosmogony”, BSOAS 12, pp. 306-318.
8- Humbach, H. & Jamaspasa, K. M. (1971). Pursišnīhā. Wiesbaden: Otto Harrasowitz.
9- Jamasp, D. H. (1907). Vendidâd, Avesta Text with Pahlavi Translation and Commentary and Glosarial Index. Vol. 1, The Text. Bombay: Government Central Book Depot.
10- Jamasp-Asana, J. M. (1897). Pahlavi Texts. Bombay: Fort Printing Press.
11- Lommel, H. (1927). Die Yašt’s des Avesta. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht.
12- Sims-Williams, N. & Durkin-Meisterernst, D. (2012). Dictionary of Manichaean Sogdian and Bactrian. Turnhout: Brepols.
13- Wolff, F. (1910) Avesta, die Heiligen Bücher der Parsen. Strassburg: Verlag von Karl J. Trübner.