بررسی معانی خطاب در ساقی‌نامه‌های نظامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، واحد زاهدان، دانشگاه آزاد اسلامی، زاهدان، ایران

2 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، واحد زاهدان، دانشگاه آزاد اسلامی، زاهدان، ایران

10.29252/kavosh.2020.1889

چکیده

ساقی‌نامه شعری است که در آن، شاعر با خطاب به ساقی و استفاده از اصطلاحات میخانه‌ای، ضمن بیان احساسات شاعرانه، نگرش خویش به جهان هستی و خصوصاً انسان را مطرح می‌کند. نظامی گنجوی نخستین شاعری است که ساقی‌نامه‌ای مستقل را درون متن منظومۀ لیلی و مجنون و در قالب مثنوی و بحر متقارب سروده است. او در ساقی‌نامه‌های خود، نگرش خویش را به جهان هستی و خصوصاً موضوع غنیمت شمردن فرصت، با کمک خطاب به ساقی، طرح تقاضا و بثّ‌الشّکوی نزد وی مطرح کرده است.
در این پژوهش که با روش کتابخانه‌ای و به ‌شیوۀ تحلیلی ـ توصیفی انجام می‌شود، تلاش شده است تا ویژگی‌های کمّی و کیفی خطاب، تقاضا و بثّ‌الشّکوی در ساقی‌نامه‌های نظامی بررسی شود. موضوع بثّ‌الشّکوی در ساقی‌نامه‌های نظامی سه محور اصلی دارد. در این اشعار، او گاهی از ساقی، گاهی از خویش و گاهی از روزگار و اهل زمانه شکایت می‌کند. نظامی همچنین، بخوبی بر کارکرد انواع مختلف خطاب و تقاضا و اغراض آنها تسلّط داشته و از آنها برای تأثیر گذاشتن بر مخاطب شعر خود بهره گرفته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Meanings of Addressing in Nezami's Saghiname

نویسندگان [English]

  • Leila Galavi 1
  • Ahmad Reza Keykhaye farzaneh 2
1 PhD student of Farsi language and literature, Faculty of Humanities, Zahedan University, Islamic Azad University, Zahedan, Iran
2 Associate Professor of Persian Language and Literature, Faculty of Humanities, Zahedan Unit, Islamic Azad University, Zahedan, Iran
چکیده [English]

Saghi-Nameh(tapster poems) is an important subjects in Persian literature. Saghi-Nameh is a kind of poetry in which the poet describes his/her ideas about life specially, human being, by using wine terms and addressing to the tapster (Saghi). Nezami Ganjavi is the first who composed an absolute Saghi-Nameh. Nezami has expressed his ideology about life and world, specially, Carpe Diem, by the means of addressing to the tapster, requesting from, and complaining to him/her. In this survey which is a library- analytical research, we will try to discuss quantitative and qualitative properties of addressing, requesting and complaining in Nezami’s Saghi-Namehs. Complaint has three different axes in Nezami’s Saghi-Namehs. In these poems he sometimes complains of the tapster, sometimes of himself/herself and sometimes of the life condition and the people of the time. Also, Nezami is well aware of the usages of different types of addressing, requesting and the intentions to convince his readers.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Saghi-Nameh(tapster poem)
  • Nezami Ganjavi
  • Addressing
  • Requesting
  • Complaining
الف)کتاب‌ها
1. دادبه، اصغر (1381)، دانش‌نامۀ بزرگ اسلامی، زیر نظر: محمّدکاظم بروجردی، تهران، مرکز دائرة ا‌لمعارف بزرگ اسلامی.
2. دهخدا، على‌اکبر(1372)، لغت‌نامۀ دهخدا، تهران، دانشگاه تهران.
3. رستگار فسایی، منصور(1380)، انواع شعر فارسی، چاپ دوم، شیراز،نوید شیراز.
4. رضایی، احترام(1388)، ساقی‌نامه در شعر فارسی، تهران، امیرکبیر.
5. شمیسا، سیروس(1391)، معانی، ویرایش دوم، چاپ سوم، تهران، میترا.
6. صفا، ذبیح­الله(1373)، تاریخ ادبیّات در ایران، چاپ دهم، تهران، فردوسی.
7. علم‌الهدى، على بن حسین(1363)، الذریعه الى اصول الشّریعه، چاپ دوم، تهران، دانشگاه تهران.
8. فخرالزّمانی قزوینی، ملاعبدالنّبی(1367)، تذکرۀ میخانه، به­تصحیح، تنقیح و تکمیلِ‌تراجم: احمد گلچین معانی، چاپ پنجم، تهران، اقبال.
9. گلچین معانی، احمد(1359)، تذکرۀ پیمانه، مشهد، دانشگاه مشهد.
10. معین، محمّد(1387)، فرهنگ فارسی معین(یک‌جلدی): همراه با تلفظ کامل و نشانه‌های اختصاری، تهران، فرهنگ نما و کتاب آراد.
11. نظامی گنجوی، جمال‌الدّین ابومحمّد(بی‌تا)، شرف‌نامه، به­کوشش: وحید دستگردی، تـهران، عـلمی‌.
12. ------------------------، (1390) خمسۀ نظامی(بر اساس چاپ آکادمی علوم آذربایجان، با بازبینی تازه)، چاپ سوم، تهران: هرمس.
 
ب)مقاله‌ها
13. ابوالقاسمی، سیّده مریم(1386)، «تأمّلی بر ساقی‌نامۀ حکیم فغفور گیلانی»، مجلّۀ شناخت، ش54، صص18-1.
14. پارسا، سیّداحمد و محمّد آزادمظهر(1389)، «ساقی‌نامه­ها نزدیک­ترین نوع ادبی به رباعیّات خیّام»، مجلّۀ ادب‌پژوهی، ش11، صص86-61.
15. ثروتیان، بهروز(1370)، «فلک جز عشق محرابی ندارد(دربارۀ ارتباط ساقی‌نامه و مغنّی‌نامۀ حافظ با نظامی گنجه­ای)»، مجلّۀ ادبستان فرهنگ و هنر، ش18، صص39-34.
16. جوکار، منوچهر(1385)، «ملاحظاتی در ساختار ساقی‌نامه با تأکید بر دو نمونۀ گذشته و معاصر»، مجلّۀ پژوهش‌های ادبی، ش 12 و 13، صص122-99.
17. حسینی کازرونی، سیّداحمد(1386)، «تبیین حقایق عرفانی و معرفت­شناسی در ساقی‌نامه­های ادب فارسی»، مجلّۀ مطالعات ادبیّات تطبیقی، ش 2، صص52-31.
18. حلبی، علی­اصغر(1356)، «بثّ شکوی، یا درد دل یک حکیم»، مجلّۀ یغما، سال سی­ام، ش 12، پیاپی 354، صص757-753.
19. زرّین­چیان، غلام‌رضا(1355)، «ساقی‌نامه در ادب فارسی»، مجلّۀ جستارهای ادبی، ش 47، صص586-581.
20. سهلانی، سیّدمحمّدجواد(1382)، «بثّ شکوی در شعر فارسی»، مجلّۀ کیهان فرهنگی، ش 205، صص71-69.
21. شیدا،شهرزاد(1385)، «ساقی‌نامه­ها در ادب فارسی»، مجلّۀ رودکی، ش12و13، صص35-30.
22. متینی، جلال(1370)، «حکیم نظامی شاعری اندیشه‌ور»، مجلّۀ ایران‌شناسی، سال سوم، شمارۀ ۳، صص 469-450.
23. محجوب،محمّدجعفر(1339)، «ساقی‌نامه-مغنی­نامه»، مجلّۀ ‌سخن،دورۀ11، ش1، صص79-69.
24. معیّری(رهی)، محمّدحسین(1329)، «ساقی‌نامه­ها»، مجلّۀ دانش، شمارۀ16، صص228-221.
25. مقیسه، محمّدحسن(1392)، «درون‌مایۀ ساقی‌نامه­ها(با نگاهی بر تاریخ، اهداف، قوالب و اوزان و ساختار ساقی‌نامه­سرایی)»، مجلّۀ ادبیّات فارسی، ش22، صص160-141.
26. میرباقری فرد، سیّدعلی‌اصغر و زهره اسماعیلی(1388) «بررسی نظریّۀ ارتباط و خطاب در مثنوی»، مجلّۀ پژوهش‌نامه زبان و ادب فارسی، سال 1، ش2، تابستان، صص 66-53.
27. میرهاشمی، سیّدمرتضی(1384)، «نقش خیّام در پدید آمدن ساقی‌نامه‌ها»، مجلّۀ فصل‌نامۀ هستی، ش1، صص53-52.
28. هاشمی، سیّدمرتضی(1392) «نکته‌ای چند دربارۀ تحوّل شکلی و معنایی ساقی‌نامه‌ها، با تأکید بر تذکرۀ میخانه»، مجلّۀ ادب فارسی، سال4، شمارۀ2، پاییز و زمستان، صص 99-81.
 
ج)پایان‌نامه‌ها
29. شفیعیان، زهرا (1392)، بررسی و تحلیل ساقی‌نامه‌های ادب فارسی(بر اساس پنج شاعر برجسته)، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، به­راهنمایی: مسعود فروزنده، دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی، شهرکرد: دانشگاه شهرکرد.
30. فدایی­زاده، صفورا (1388)، زمینه­های پیدایش مِی عرفانی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، به­راهنمایی: محمود درگاهی، دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی، زنجان: دانشگاه زنجان.
31. فرزی، فرزاد (1389)، نقد و بررسی ساقی‌نامه‌های عصر صفوی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، به راهنمایی: بیژن ظهیری ناو، دانشکده ادبیّات و علوم انسانی، اردبیل: دانشگاه محقق اردبیلی.
32. مظهری، آزاد (1388)، تأثیر اندیشه­های خیّامی بر ساقی‌نامه­های فارسی با تأکید بر ساقی‌نامه­های مندرج در تذکرۀ میخانه و پیمانه، پایان‌نامۀ دکتری، به­راهنمایی: سیداحمد پارسا، دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی، تهران: دانشگاه پیام نور تهران.
33. نوری باهری، محمّدعلی (1392)، شکوایّیه در شعر فارسی از آغاز تا پایان قرن هشتم، پایان نامۀ دکتری،  به راهنمایی: اسدالله واحد، دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی، تبریز: دانشگاه تبریز.