بازنگری، تحلیل و تصحیح ابیاتی از دیوان خاقانی شروانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

دانش آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان

10.29252/kavosh.2021.14924.2891

چکیده

خاقانی‌ شروانی (وفات: 582 هـ .ق)، از جمله سخنوران صاحب سبکی است که اشعارش در عین متجلّی­ ساختن نوآوری­ های شاعرانه، در زمره دشوارترین آثار منظوم ادبیّات فارسی قرار گرفته ­است. احاطه کم ­نظیر شاعر بر علوم زمانه خویش، تبحّر وی در فنون مختلف شاعری و شناخت دقیق وی از ظرایف زبان، در کنار شگردهای خاص وی در نمایش هنرمندانه تصاویر شعری، از جمله شاخصه­ های مهمی است که بر پیچیدگی شعر وی افزوده ­است. عوامل مذکور، در عین حال، سبب­ پیدایش دشواری­ هایی در امر تصحیح دیوان خاقانی شده ­است؛ به گونه ­ای که از دیرباز تصحیفات و تحریفات متعدّدی به آن راه یافته­ و با وجود تصحیحات چندگانه، همچنان ضبط ابیاتِ فراوانی از آن محل بحث و تردید است. بدیهی است که تصحیح و شرح چنین دیوانی علاوه بر آگاهی­ های همه ­جانبه علمی و ادبی، آشنایی کامل با فضای ذهنی و سبک و سیاق شاعر و شگردهای فنی وی را می­ طلبد.
بر این اساس، در این پژوهش، با توجّه به ضبط نسخه ­بدل ­ها و عوامل متعدّد دیگر، بویژه شیوه خاص خاقانی در رعایت تناظرهای تصویری و بهره­ گیری وی از فنون ادبی، 9 بیت از دیوان وی تصحیح و شرح شده ­است. همچنین، با بازنگری و مطالعه دقیق دیوان خاقانی و نگاه انتقادی به شروح پیشین، به تحلیل نُه بیت از ابیات آن پرداخته و نکات نویافته ­ای درباره طرز خوانش و کاربرد معنایی واژگان و ترکیباتی نظیر «مِحال»، «باشه و خاد»، «هفت­ مردان»، «مشتری ­اخلاق» و «دارالخلافه پدر» ارائه ­شده ­است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Review, analysis and correction of some verses from Khāqāni Sharvāni's anthology

نویسندگان [English]

  • Mansoor Sadat ebrahimi
  • Amir Soltan mohammadi
PhD student in Persian language and literature, University of Isfahan
چکیده [English]

      Khāqāni Sharvāni is a poet who has a specific poetic style. With certain innovations, his poems are among the most difficult works of Persian poetry. The poet's unique view of the sciences of his time, his proficiency in various poetic techniques, and his precise knowledge of the subtleties of language, along with his special techniques in the artistic display of images, are the important features that add to the complexity of his poetry. These factors have also created difficulties in correcting Khāqāni's anthology; so many distortions have taken place, and, despite numerous corrections, there are still doubts about the correct recording of many verses. It is obvious that the correction and interpretation of such an anthology, in addition to scientific and literary knowledge, requires a complete acquaintance with the mental atmosphere and the style of the poet and his literary technical tricks. Accordingly, in this research, with regard to the recording of manuscripts and various other factors, especially Khāqāni's unique method of using imaginary correspondence and literary techniques, some verses in his book have been corrected and described. Also, with a review and a careful study of his poems and a critical look at previous interpretations, the verses are analyzed and new points are presented about the way of reading and the semantic use of words and combinations there.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Poetry
  • Khāqāni
  • Correction
  • Criticism of interpretations
  • Interpretation of couplets
  1. الف) کتاب­ها

    • قرآن کریم. (1375). ترجمة بهاء­الدین خرمشاهی، تهران: جامی-نیلوفر.
    1. آملی، سیدحیدر. (1422ق). تفسیر المحیط الاعظم، تصحیح سیدمحسن موسوی­تبریزی، تهران: وزارت ارشاد اسلامی.
    2. ابن‌سیده، علی‌بن­اسماعیل. (1421ﻫ..ق). المحکم و المحیط الأعظم، تحقیق: عبدالحمید الهنداوی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    3. ابن­عثمان، محمود.(1358). فردوس­المرشدیه فی اسرارالصمدیه، بکوشش ایرج افشار، تهران: چاپخانة شرکت افست­(سهامی عام).
    4. ابن‌منظور، محمدبن­مکرّم. (1414ﻫ..ق). لسان­العرب، بیروت: دار صادر.
    5. ابوالفتوح­رازی، حسین­بن­علی. (1371). روض­الجِنان و رَوح­الجَنان فی تفسیرالقرآن، تصحیح محمدجعفر یاحقی؛ محمدمهدی ناصح، مشهد: آستان ­­قدس ­رضوی.
    6. ابوالقاسمی، محسن. (1398). راهنمای زبانهای باستانی ایران، تهران: سمت.
    1. استعلامی، محمد. (1387). شرح قصاید خاقانی.  ج1. تهران: زوار.
    2. اسدی­­طوسی، علی­بن­احمد. (1390). لغت فرس، تصحیح عباس اقبال­آشتیانی، تهران: اساطیر.
    3. امامی، نصرالله. (1393). ارمغان صبح، تهران: جامی.
    4. امیرمعزّی، محمدبن­عبدالملک. (1389). دیوان، تصحیح عباس اقبال­آشتیانی، تهران: اساطیر.
    5. باخرزی، یحیی. (1383). اورادالاحباب و فصوص­الآداب، تصحیح ایرج افشار، تهران: دانشگاه تهران.
    6. برزگرخالقی، محمدرضا. (1390). شرح دیوان خاقانی (جلد اول). تهران : زوار.
    7. ----------. (1397). شرح دیوان خاقانی (جلد دوم). تهران: زوار.
    8. برهان، محمدحسین­بن خلف. (1391). برهان قاطع، به­اهتمام محمد معین، تهران: امیرکبیر.
    9. بهار، مهرداد. (1393). پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: آگه.
    10. بیرونی، ابوریحان. (1386). التفهیم لاوائل صناعه التنجیم، تصحیح جلال­الدین همایی، تهران: هما.
    11. ثروت، منصور. (1382). گزیدة قصاید خاقانی، تهران: دانشگاه پیام نور.
    12. جمالی­یزدی، ابوبکرمطهر. (1386). فرخ­نامه، به­کوشش ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
    13. حافظ، شمس­الدین­محمد. (1362). دیوان، به تصحیح پرویز ناتل­خانلری، تهران: خوارزمی.
    14. خاقانی­شروانی، افضل­الدین. (1375). دیوان، ویراستة میرجلال­الدین کزازی، تهران: مرکز.
    15. ----------. (1384). منشآت، تصحیح محمد روشن، تهران: دانشگاه تهران.
    16. ----------. (1385). دیوان، به‌کوشش ضیاءالدین سجادی. تهران: زوار.
    17. ----------. (1387). تحفه­العراقین، به­کوشش علی صفری­آق­قلعه، تهران: میراث مکتوب.
    18. ----------. (1389). (الف). دیوان، تصحیح علی عبدالرسولی، تهران: سنایی.
    19. ----------. (1389). (ب).  دیوان، باهتمام جهانگیر منصور، تهران: نگاه.
    20. خالقی­مطلق، جلال. (1390). شاهنامه از دستنویس تا متن، تهران: میراث مکتوب.
    21. خرقانی، احمدبن­الحسین. (1388). دستورالجمهور فی مناقب سلطان‌العارفین ابویزید طیفور، به‌کوشش محمدتقی دانش‌پژوه؛ ایرج افشار، تهران: میراث مکتوب با همکاری انجمن ایران‌شناسی فرانسه در ایران.
    22. دمیری، کمال­الدین.(1395). خواص­الحیوان، ترجمه خواجه­محمدتقی تبریزی، تصحیح فاطمه مهری، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
    23. دهخدا، علی‌اکبر .(1336). لغت‌نامه. تهران: انتشارات مجلس شورا.
    24. رادمنش، عطامحمد. (1389). هدیة جان، اصفهان: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد.
    25. زنجانی، برات. (1394). خاقانی شروانی نکته­ها از گفته­ها، تهران: امیرکبیر.
    26. سجادی، ضیاءالدین. (1384). گزیدة اشعار خاقانی­شروانی، تهران: جامی.
    27. ----------. (1389). فرهنگ لغات و تعبیرات دیوان خاقانی، تهران: زوّار.
    28. ----------. (1390). شاعر صبح، تهران: سخن.
    29. سنایی‌غزنوی، مجدودبن آدم. (1388). دیوان، به­اهتمام مدرس‌رضوی، تهران: سنایی.
    30. سهلگی، محمدبن علی. (1391). دفتر روشنایی، ترجمة محمدرضا شفیعی­کدکنی، تهران: سخن.
    31. سیف­فرغانی، محمد. (1392). دیوان، تصحیح ذبیح­الله صفا، تهران: فردوس.
    32. شفیعی­کدکنی، محمدرضا. (1372). تازیانه­های سلوک، تهران: آگاه.
    33. صفی­پوری، عبدالرحیم­. (1397). منتهی ­الإرَب فی لغة­­ العرب، تصحیح علیرضا حاجیان­نژاد، تهران: سخن.
    34. طبرسی، فضل­بن­حسن. (2006). مجمع­البیان فی تفسیرالقرآن، بیروت: دارالمرتضی.  
    35. طوسی، محمدبن­محمود. (1387). عجایب­المخلوقات و غرایب­الموجودات، باهتمام منوچهر ستوده، تهران: علمی و فرهنگی.
    36. ظهیرفاریابی، طاهربن­محمد. (1381). دیوان، تصحیح امیرحسن یزدگردی، تهران: قطره.
    37. عطارنیشابوری، فریدالدین. (1391). منطق­الطیر، تصحیح محمدرضا شفیعی­کدکنی، تهران: سخن.
    38. ----------. (1397). تذکره­الاولیاء، تصحیح محمدرضا شفیعی­کدکنی، تهران: سخن.
    39. عقیلی­خراسانی، محمدحسین. (1394). مخزن­الادویه و تذکره اولی­النهی، تصحیح مسعود غلامیه، تهران: سفیر اردهال.
    40. عین­القضات، عبدالله­بن­محمد. (1341). تمهیدات، تصحیح عفیف عسیران، تهران: دانشگاه تهران.
    41. غزالی، محمد. (1383). کیمیای سعادت، تصحیح حسین خدیوجم، تهران: علمی و فرهنگی.
    42. فرخی­سیستانی، علی­بن­جولوغ. (1388). دیوان، به­کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: زوّار.
    43. فردوسی، ابوالقاسم.­(1386).­ شاهنامه. تصحیح جلال­ خالقی­مطلق، تهران: مرکزدایره­المعارف بزرگ اسلامی.
    44. قشیری، ابوالقاسم. (1981). لطائف­الاشارات، تصحیح ابراهیم بسیونى، قاهره: الهیئه المصریه العامه للکتاب.
    45. کزازی، میرجلال‌الدین. (1386). سوزن عیسی، تبریز: آیدین.
    46. ----------. (1392). گزارش دشواریهای دیوان خاقانی. تهران: نشر مرکز.
    47. کلینی، محمدبن­یعقوب. (2007). اصول الکافی، بیروت: منشورات الفجر.
    48. کمال­الدین­اسماعیل، اسماعیل­­. (1396). کلیات، تصحیح سیدمهدی طباطبایی، تهران: خاموش.
    49. گنابادی، ملامظفّر. (1274ق). شرح بیست باب در معرفت تقویم، تهران: چاپ سنگی.
    50. لاهیجی، شمس­الدین­محمد. (1387). مفاتیح­الاعجاز فی شرح گلشن راز، تصحیح محمدرضا برزگرخالقی؛ عفت کرباسی، تهران: زوار.
    51. لسان طبسی، حسین. (1392). صیدیه، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: سفیر اردهال.
    52. لسترینج، گای. (1390). جغرافیای تاریخی سرزمین­های خلافت شرقی، مترجم: محمود عرفان، تهران: علمی و فرهنگی.
    53. ماحوزی، مهدی. (1392). آتش اندر چنگ، تهران: زوار.
    54. ماهیار، عباس. (1394). مالک ملک سخن، تهران: سخن.
    55. مجتبایی، فتح­الله. (1399). شهر زیبای افلاطون و شهریاری آرمانی در ایران باستان، تهران: هرمس.
    56. مسعودسعدسلمان. (1390). دیوان، تصحیح محمد مهیار، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
    57. معدن‌کن، معصومه. (1395). بزم دیرینه‌عروس، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
    58. منوچهری، احمدبن­احمد. (1396). دیوان، تصحیح سعید شیری، تهران: نگاه.
    59. مولوی، جلال­الدین­محمد. (1363). کلیات شمس­، تصحیح بدیع­الزمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر.
    60. ----------. (1386). مثنوی معنوی، تصحیح عبدالکریم سروش، تهران: علمی و فرهنگی.
    61. مهدوی­فر، سعید. (1395). فرهنگنامة صور خیال در دیوان خاقانی، تهران: زوار.
    62. میبدی، رشیدالدین. (1371). کشف­ااسرار و عده­الابرار، تصحیح علی­اصغر حکمت، تهران: امیرکبیر.
    63. مینورسکی، ولادیمیر.(1348). شرح قصیدة ترسائیة خاقانی، ترجمه عبدالحسین زرین­کوب، تبریز: سروش.
    64. ناصرخسرو، ابومعین. (1387). دیوان، تصحیح مجتبی مینوی؛ مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران.
    65. هُرن، پاول؛ هوبشمان، هاینریش. (1394). فرهنگ ریشه­شناسی فارسی، ترجمة جلال خالقی­مطلق، اصفهان: مهرافروز.
    66. همایی، جلال­الدین. (1370). فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران: هما.

    ب) مقاله­ها

    1. جهانبخش، جویا. (1387). «تأملّاتِ نظری کارآمد در تصحیحِ متون ادبی»، آینة میراث، سال ششم، شمارة سوم، پیاپی­42، صص 73-24.
    2. سادات ­ابراهیمی، سیدمنصور؛ سلطان­محمدی، امیر. (1399). «بازخوانی و تحلیل ابیات دشوار قصیده­ای با التزام «صبح» از خاقانی شروانی»، متن­شناسی ادب فارسی، سال12، ش1، پیاپی­45، صص 147-129.
    3. سلطان­ محمدی، امیر؛ سادات­ابراهیمی، سیدمنصور. (1398). «ضرورت توجه به صبغة روایی در تصحیح و فهم اشعار خاقانی»، ادب فارسی، سال 9، ش 1، پیاپی­23، صص 219-201.
    4. مهدوی­فر، سعید. (1391). «اصالت تصویری مهم­ترین معیار در تصحیح دیوان خاقانی»، بوستان ادب، سال4، ش1، پیاپی­11، صص 196-175.