کمّ و کیف قیاس در مثنوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد

10.29252/kavosh.2010.2501

چکیده

قیاس چه به معنی لغوی (مقایسه و همانندی برقرار کردن میان دو یا چند چیز) و چه به معنی اصطلاحی (انواع قیاس منطقی و اصولی) بسامد زیادی در مثنوی دارد. در عین حال، مخالفت با قیاس یکی از موضوعات مهم در تعلیم عرفانی مولانا بویژه در حوزة شناخت، به شمار می رود. در مثنوی، قیاس گاه به معنی دلیل و برهان عقلی آمده است، گاه به معنی حدس و گمان، و زمانی به معنی اصطلاح منطقی و در تمام موارد، مولانا با آن مخالفت می ورزد. قیاس کردن به عنوان عامل اصلی خطای شناختی آدمیان، محور اصلی بسیاری از داستانهای مثنوی هم هست، به طوری که تقریبا در تمامی داستانهای دفتر اول خواننده با کاربردهای مختلف قیاس باطل و اغلب مخالفت با آن مواجه می شود.
 در این مقاله پس از اشاره به معانی مختلف قیاس، ضمن مرور چندین داستان مثنوی دغدغه و حساسیت مولانا را در این زمینه نشان داده ایم. گرچه مولانا در مقام یک شاعر باید بیشتر به شباهتها و برقراری نسبت میان چیزها تاکید کند، اما در مقام یک عارف متفکر و متامل در پی تاکید بر تفاوتها و امتیازات امور و پدیده ها هم برآمده است. این مساله ضمن آنکه قدرت فکری مولانا را در کنار قوت شاعری او نشان می دهد، تعهد عرفانی اورا نیز نشان می دهد که بر اساس آن قیاس را مردود و موجب خبط و خطا شمرده است، بویژه وقتی از تجربه ها وحقایق فراترازحواس و طبیعت، که مدعای اصلی یک عارف امکان دسترسی بدانهاست، سخن به میان می آید. اما نکته مهم در این میان این است که مولانا خود در عمل تن به قیاس می دهد و در تبیین بسیاری از مسایل اخلاقی و عرفانی انواع قیاسها را به کار می برد .

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

On the Status of Comparisons in Masnavi

نویسنده [English]

  • Mohammad Taghavi
Associate Professor, Ferdowsi University of Mashhad
چکیده [English]

Comparison is highly employed in Masnavi, whether as a technique of simulating one thing to another or in its expressional sense as a device of lexical reasoning. However, disagreement with it is a major feature of Movlan's mystical teachings specifically on the issue of recognition. Comparison as used in Masnavi sometimes means rational reasoning, sometimes conjecture, and sometimes serves as an expression in logic. Whatever the case, it is invariably opposed to by moulana. As the major caves of human errors in recognition, it underlies many anecdotes of Masnavi so that, in the first chapter, the reader faces different usages of this erroneous technique which are often denounced.
The present article deals with Movlana's concern about comparison by bringing in its different meanings and looking at a number of anecdotes in Masnave. As a poet, Moulana is supposed to have dealt with similarities, however, as a mystic speculator, he has just focused on differences and privileges. This indicates his poetic skill combined with speculative capability as well as mystical commitment by virtue of which he views comparison wrong and as a source of error. This is particularly true when he speaks of metaphysical facts and experiences, entities that are solely at the disposal of a mystic. In spite of all this and quite interestingly, Moulana is found at time to give up to comparisons when explaining certain moral and mystical issues.   

کلیدواژه‌ها [English]

  • Moulana
  • Comparison
  • Theoretical mysticism
  • Inspirations and Revelations
  • Masnavi
  • Anecdotes