تأویل داستان خضر و موسی بر اساس کتاب بحرالمعانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه یزد

2 استاد دانشگاه یزد

10.29252/kavosh.2022.17321.3137

چکیده

بحرالمعانی اثر محمد بن نصیرالدین جعفر مکّی حسینی، عارفی از خطّۀ هندوستان است. این اثر مجموعۀ سی و شش مکتوب عرفانی است که در قرن نهم هجری، خطاب به شخصی به نام «ملک‌محمود شیخا» به رشتۀ تحریر درآمده است.
مهم‌ترین ویژگی کتاب بحرالمعانی نگاه تأویل‌گرایانۀ او نسبت به آیات قرانی است. اگرچه این ویژگی میان تمام متون عرفانی مشترک است، ولی اگر آیات قرآنی و تأویل‌های محمد حسینی را از این متن برداریم نود و پنج درصد مطالب کتاب از بین می‌رود و فقط آن قسمت‌هایی که به شرح سفرهای خود و معرفی اولیای الهی و اقطاب روزگار خود پرداخته است، باقی می‌ماند. پس می‌توان گفت که بنیان بحرالمعانی بر آیات قرآن استوار است و نگرش مؤلف به قرآن نیز نگاهی تأویلی است؛ به نحوی که هیچ آیه‌ای از قرآن در معنای ظاهر آن به کار نرفته است. در بحرالمعانی نه تنها آیات قرآنی، بلکه احادیث نبوی و حتی بعضی داستان‌ها در معرض تأویل، واقع شده است.  
یکی از داستان‌هایی که به صورت مجزا و مفصل به آن پرداخته شده داستان موسی (ع) و خضر (ع) است. محمد حسینی به تک‌تک عناصر این داستان نگاه تأویلی داشته و مانند سایر عرفا این داستان را تمثیلی از سیر و سلوک عرفانی می‌داند. او مهم‌ترین نکات داستان را با استناد به آیه‌های قرآنی و احادیث نبوی توضیح و تفسیر می‌کند؛ به گونه‌ای که «مجمع البحرین» را به دریای محبّت و دریای بشریت، ماهی را به رزق روحی، کشتی را به کشتی هدایت، سوراخ‌شدن کشتی را به رخنة ضلالت عشق، ملِک را به شیطان، غلام را به نفس، دیوار را به دیوار شریعت، گنج را به گنج حقیقت، دو یتیم را به حضرت محمد (ص) و علی (ع) تعبیر کرده است. او بعد از تأویل این داستان، همانند وداع خضر با حضرت موسی، با مخاطب خود وداع می‌کند و کتابت مکتوبات عرفانی خود را پایان می‌دهد. در این مقاله کوشش شده است تا نگاه تأویل‌گرایانۀ محمد حسینی نسبت به این داستان رمزآلود و تمامی نکات موجود در آن، مورد بررسی و پژوهش قرار گیرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Interpretation of the story of Moses and Khidr based on the book of Bahr -al-Ma'ani

نویسندگان [English]

  • Maryam Barmak 1
  • yadullah jalali pandari 2
1 PhD student in Persian language and literature, Yazd University
2 yazd university
چکیده [English]

Bahr al-Ma'ani (Sea of ​​Meanings) was authored by Mohammad ibn Nasir al-Din Ja'far Makki Husseini, who was a mystic from India. This book is a collection of thirty-six mystical texts written in the ninth century AH and addressed to a person named Malik Mahmood Sheikha. The most important feature of the book is his interpretive view of Quranic verses. Although this feature is common to all mystical texts, if the Quranic verses and their interpretations by Mohammad Hosseini are removed from the book, ninety-five percent of it will be lost and only those parts that describe his travels and introduce the divine saints and poles will remain. Therefore, it can be said that Bahr al-Ma'ani is based on the verses of the Qur'an and the author's interpretive views of the Qur'an. This is in such a way that no verse of the Qur'an has been defined with its sense on the surface. Bahr al-Ma'ani interprets not only the Quranic verses but also Prophet Mohammad’s hadiths and even some stories. One of the stories that has been dealt with in detail is the story of Moses and Khidr. Mohammad Hosseini has an interpretive view of each element of the story and, like other mystics, considers it as an allegory of mystical journey and behavior. He explains and interprets the most important points of the story by quoting Quranic verses and hadiths of the Prophet. He has done it by interpreting the Majma al Bahrain” as the sea of ​​love and ​​humanity, the ship as the ship of guidance, the hole as the hole of misguidance, the property as the devil, the slave as the soul, the wall as the wall of law or Shari’a, the treasure as the treasure of truth, and the two orphans as the Prophet Mohammad and Ali (pbuh). This article seeks to study Mohammad Hosseini's interpretive view of this mysterious story and all the points contained in it.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Bahr al-Ma'ani
  • Mohammad Hosseini
  • Interpretation
  • The story of Moses and Khidr
  1. الف) کتاب­ ها

    1. قرآن مجید، ترجمه بهاءالدّین خرمشاهی (1376)، تهران: نیلوفر و جامی.
    2. ابن ­عربی، محیی‌الدّین (1978)، تفسیرالقرآن الکریم، تحقیق و تقدیم الدکتورمصطفی غالب، بیروت: دارالاندلس.
    3. اصحاب نور و مظاهر انوار، به کوشش آزاده کرباسیان و همکار (1393)، قم: مجمع ذخایر اسلامی؛ بی نام.
    4. پورنامداریان، تقی(1388)، داستان پیامبران در کلیات شمس، چاپ چهارم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
    5. تابنده، سلطان حسین (رضا علیشاه) (1395)، قرآن مجید و سه داستان اسرارآمیز عرفانی، (ترجمه و نگارش)، چاپ چهارم، تهران: انتشارات حقیقت.
    6. حافظ، شمس‌الدّین محمد (1380)، دیوان حافظ، تصحیح بهاءالدّین خرمشاهی، تهران: نیلوفر.
    7. حسینی، محمد بن نصیرالدّین جعفر (1397)، بحرالمعانی، به تصحیح سرور مولایی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب پارسی.
    8. بی نام، در شبستان عرفان «مجموعه رسایل فارسی از پیران ایران» (1384)، تصحیح نجیب مایل هروی، چاپ دوم، تهران: نشر قطره.
    9. رحیم‌زاده، شکوفه (1399)، ساکنان ملکوت (تأمل تأویلی درباره قصّة خضر و موسی)، کرج: رهام اندیشه.
    10. ریجون، لوید (1395)، عزیز نسفی، ترجمه مجدالدّین کیوانی، چاپ دوم، تهران: نشر مرکز.
    11. طباطبایی، سیدمحمدحسین (1376)، المیزان، ترجمه سیدباقر موسوی‌همدانی، چاپ پنجم، تهران: بنیاد علمی و فکری علّامه طباطبایی، مرکز نشر فرهنگی رجا، مؤسسه انتشارات امیرکبیر.
    12. طبری (1372)، ترجمه تفسیر طبری، تصحیح حبیب یغمایی، تهران: توس.
    13. عمادی، سیدکمال‌الدّین (1387)، سیرۀ خضر نبی، تهران: شارق.
    14. عین‌القضات، ابوالمعالی عبدالله بن محمد (1370)، تمهیدات، مقدّمه و تصحیح عفیف عسیران، تهران: منوچهری.
    15. فرغانی، سعیدالدّین سعید (1379)، مشارق الدراری «شرح تائیه ابن فارض» ویرایش دوم، مقدّمه و تعلیقات سیدجلال آشتیانی، چاپ دوم، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
    16. کربن، هانری (1387)، ابن سینا و تمثیل‌های عرفانی، ترجمه ان‌شاالله رحمتی، تهران، نشر جامی.
    17. محدث دهلوی، عبدالحق (1383)، اخبارالاخیار، تصحیح علیم اشرف خان، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
    18. مستحسن، عبدالله (1394)، ملاقات موسی و خضر «شرحی بر آیات 60 تا 82 سوره کهف»، قم: مشهور.
    19. مولایی، محمّدسرور (1397)، مقدّمه بر کتاب بحرالمعانی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب پارسی.
    20. مولوی، جلال‌الدّین محمد (1389)، فیه مافیه، به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، چاپ سیزدهم، تهران: امیرکبیر.
    21. ----------------- (1336)، مثنوی معنوی، تصحیح رینولد الین نیکلسون، تهران: انتشارات امیرکبیر.
    22. میبدی، ابوالفضل رشیدالدّین (1376)، کشف‌الاسرار و عدةالابرار به اهتمام علی‌اصغر حکمت، چاپ ششم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
    23. نجم‌الدّین رازی، ابوبکر بن محمد (1374)، مرصادالعباد، به اهتمام محمد امین ریاحی، تهران: علمی و فرهنگی.

    ب) مقاله ­ها

    1. امینی‌لاری، لیلا (1385)، «رمزگشایی از ماجرای خضر و موسی»، مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، سال بیست و پنجم شماره 3، پیاپی ۴۸، صص ۳۱ -۴۳.
    2. حسینی، سیده‌بلقیس‌فاطمه (1384)، «نگاهی به بحرالمعانی سیدمحمد حسینی»، قند پارسی، دورۀ اول، شمارۀ 31، صص31-44.
    3. سنگری، محمدرضا، لیلا حاجی (1390)، «نمادهای قرآنی در مثنوی»، اندیشه، دوره بیست و سوم، شمارۀ 80، صص 22-29.
    4. گرجی، مصطفی (1384)، «تحلیل بوطیقای قصّه موسی و خضر در مثنوی و کشف‌الاسرار»، پژوهش‌های ادبی، دورۀ سوم، شمارۀ 9و 10، صص181-200.
    5. میراحمدی، عبدالله، فرشته طالبی (1399)، «بررسی تفسیری ظرایف و اشارات داستان حضرت موسی و خضر برمبنای روایات تفسیری فریقین»، نشریۀ تفسیر پژوهی، سال هفتم، شمارۀ سیزدهم، صص217-244.