تحفةالغیب محمودبن حسین مشهدی؛ رساله‌ای در تصوف از اوایل قرن دهم

نوع مقاله : مقاله ترویجی

نویسندگان

1 استادیار پژوهشکدة تحقیق و توسعة علوم انسانی «سمت»

2 دانش‌آموخته دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه خوارزمی

10.29252/kavosh.2022.18039.3198

چکیده

دربار عثمانی در زمان سلطان محمّد فاتح و فرزندش، سلطان بایزید دوم، از مراکز حامی زبان و ادب فارسی بود؛ به گونه‌ای که برخی ایرانیان با شنیدن اخبار امنیت و حمایت پادشاهان آن دیار، راه مهاجرت اختیار کردند. یکی از این افراد، صوفیی با نام محمودبن حسین موسوی مشهدی بود که بر اثر فتنه‌ها و ظلم‌های حادث‌شده در خراسانِ اواخر قرن نهم، ناگزیر به سوی دربار عثمانی روانه شد. او در قیصریه، با شیخ سیدعبیدالله تستری شیرازی ملاقات و دو سال و نیم در خانقاه او اقامت کرد. پس از آن، بدان نیت که به دربار سلطان بایزید دوم راه یابد و بنا به توصیة سیدعبیدالله، رساله‌ای در تصوّف با نام «تحفةالغیب» نوشت. این رساله، یک مقدّمه و چهار باب دارد و در آن، ابیات فارسی و عربی درخور توجّهی از شاعران مشهور و ناشناخته آمده است.
در این مقاله، به شناسایی محمودبن حسین مشهدی و شیخ او، سیدعبیدالله، می‌پردازیم. پس از آن، ضمن تعیین حدود زمانی تألیف تحفةالغیب، تنها نسخة خطی شناخته‌شدة آن (محفوظ در کتابخانة ایاصوفیا، استانبول) را معرّفی می‌کنیم. در بخش معرّفی رسم‌الخط اثر با یکی از ویژگی‌های درخور توجّه آن، یعنی نقطه‌گذاری، آشنا می‌شویم. ضمناً موضوع این رساله و مشرب فکری نویسندة آن را از نظر می‌گذرانیم و در نهایت به سبک زبانی و وجه ادبی تحفةالغیب اشاره می‌کنیم.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Tohfat-ol Ghaib by Mahmud ibn Hussein Mashhadi: A treatise on Sufism from the early tenth century AH

نویسندگان [English]

  • Abdolrasool Forootan 1
  • Marziye Masihipoor 2
1 Assistant professor of SAMT Humanities Research and Development Institute
2 PhD student of Persian language and literature, Kharazmi University
چکیده [English]

The Ottoman court during the reign of Sultan Mohammad the Conqueror and his son Sultan Bayazid II was one of the centers supporting the Persian language and literature. Some Iranians who had heard security news and the support of the kings of that land decided to emigrate there. One of these people was a Sufi named Mahmud ibn Hussein Mousavi Mashhadi, who was forced to immigrate to the court of the Ottoman Empire due to the conflicts and oppression in Khorasan in the late ninth century AH. In the city of Kayseri, he met Sheikh Seyyed Obaidullah Tostari Shirazi and spent two and a half years in his monastery. After that, as he planned to enter the court of Sultan Bayazid II on the advice of Seyyed Obaidullah, he wrote a treatise on Sufism called Tohfat-ol Ghaib. This treatise has an introduction and four chapters and contains significant Persian and Arabic verses by famous and unknown poets. The present article introduces Mahmoud ibn Hussein Mashhadi and Sheikh Seyyed Obaidullah. After that, the time of compiling the Tohfat-ol Ghaib is determined, and the only known manuscript of this treatise (from the Hagia Sophia / Ayasofya Library, Istanbul) is presented. In the calligraphy section of this book, the reader gets acquainted with the signs of writing as an interesting feature of the book. In the meantime, considering the subject of the treatise and the intellect of its author, references are made to the linguistic style and the literary aspect of the work.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Tohfat-ol Ghaib
  • Mahmoud ibn Hussein Mashhadi
  • Obaidullah Tostari Shirazi
  • Bayazid II
  • The Ottoman court
  1. الف) کتاب ­ها

    1. قرآن کریم، ترجمة مهدی الهی قمشه­ای، قم: قلم و اندیشه.
    2. آقابزرگ‌تهرانی، محمّدمحسن (1403ق)، الذریعة الی تصانیف‌الشیعة، بیروت: دارالاضواء.
    3. ابن‌الحنبلی، رضی‌الدّین (1973م)، درّ الحببْ فی تاریخ أعیان حَلَب، تحقیق محمود حمد الفاخوری و یحیی زکریا عبّاره، دمشق: وزارة الثقافة.
    4. افندی‌اصفهانی، عبدالله (1385)، الفوائد الطریفه، تحقیق السید مهدی الرجایی، قم: کتابخانة آیت‌الله مرعشی نجفی.
    5. امامی‌خویی، محمّدتقی (1400)، تاریخ امپراتوری عثمانی، تهران: سمت.
    6. بهار، محمّدتقی (1384)، سبک‌شناسی یا تاریخ تطور نثر فارسی، تهران: امیرکبیر.
    7. حسینی، سیدمحمّدتقی (1390)، فهرست دست‌نویس‌های فارسی کتابخانة ایاصوفیا (استانبول)، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
    8. خسروشاهی، رضا (1354)، شعر و ادب فارسی در کشورهای همسایه (آسیای صغیر) تا سدة دهم هجری، تهران: دانشگاه تربیت معلم.
    9. ریاحی، محمّدامین (1369)، زبان و ادب فارسی در قلمرو عثمانی، تهران: پاژنگ.
    10. ریاض، محمّد (1370)، احوال و آثار و اشعار میرسیدعلی همدانی (با شش رساله از وی)، اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
    11. سامی، شمس‌الدّین (1311-1316ق)، قاموسُ‌الاعلام، استانبول: (مهران) مطبعه‌‌سی.
    12. شفیعی‌کدکنی، محمّدرضا (1392)، زبان شعر در نثر صوفیه: درآمدی به سبک­شناسی نگاه عرفانی، تهران: سخن.
    13. شمیسا، سیروس (1386)، سبک‌شناسی نثر، تهران: میترا.
    14. صفا، ذبیح‌الله (1372)، تاریخ ادبیات در ایران، تهران: فردوس.
    15. مشهدی‌موسوی، محمودبن حسین (بی تا)، تحفةالغیب، نسخة خطّی به شمارة 1792 محفوظ در کتابخانة ایاصوفیا، استانبول.
    16. ملاطی، یوسف بن حاج حمزه (بی تا)، شرح غزل ملّا جلال‌الدّین، نسخة خطّی شمارة 1859 کتابخانة ایاصوفیا، استانبول.
    17. مولوی، جلال‌الدّین (1378)، کلّیّات شمس، با تصحیحات و حواشی بدیع‌الزّمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر.
    18. نجفی، ابوالحسن (1376)، غلط ننویسیم: فرهنگ دشواری‌های زبان فارسی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.