بررسی و نقد کارکرد حصر و قصر در غزلیّات‌ حافظ

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه شیراز

2 دانشجوی دکتری دانشگاه شیراز

10.17383/S1735-9589(15)94166-X

چکیده

خواجه شمس‌الدّین محمّد حافظ شیرازی‌‌ توانمندی‌های متعدّد ی در حوزه‌های مختلفِ زبان، اندیشه، ذوق هنری، بلاغت‌دانی، قدرت در طنز، هستی‌شناسی خاص و... دارد.
یکی از ظرایف هنربلاغی وی را می‌توان در بهره‌گیری از ابزار «حصر و قصر» مشاهده کرد. این مقاله میزان تاثیر این امکان زبانی‌ـ‌ بیانی، رادر اشعار حافظ بررسی می نماید. گویا حافظ در تبیین اندیشه‌های خود، این وسیله را بسیار مناسب می‌دیده که در حجم زیادی از ابیات وی این ترفند مشاهده می‌شود؛ به‌گونه‌ای که می‌توان این ویژگی را از مختصّات سبک حافظ به شمار آورد. در این مقاله پس از نقل برخی از تعاریف حصر و قصر و بیان نقش آن در تأثیر و زیبایی سخن، اشعار حافظ را از این دیدگاه بررسی خواهیم کرد. اسلوب حصر در غزلیّات‌ حافظ تحتِ سه عنوان مورد بررسی قرار گرفته است: 1ـ الفاظِ (ادات) حصرساز؛ 2ـ حصر به وسیلة نحوِ زبان؛ 3ـ تکیه و درنگ. در قالبِ این شیوه‌ها به طرزِ شگرفی تفکّرات کلیدی و عمیقِ حافظ را می‌توان یافت. گویا حافظ رندانه بهترین شیوه را برای بیانِ رندی، قناعت، طنز، متناقض‌نما و ... انتخاب کرده و از این طریق معانیِ موردِ نظرِ خویش را با یکی از تأثیرگذارترین شیوه‌ها تبیین نموده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Issue of "Hasr & Ghasr" (Horismus) in Hafiz's Sonnets

نویسندگان [English]

  • Akbar Sayadkooh 1
  • Elham Khalilijahromi 2
  • Shirin RAzmjoobakhtiari 2
1 ph.D Shiraz University
2 ph.D candidate Shiraz University
چکیده [English]

Khwaja Shams al-Din Muhammad - Hafiz Shirazi – is one of the most famous poets of Persian literature. His artistic and aesthetic sense has achieved a certain degree of uniqueness. He is celebrated always in our literary circles or in general in the community of Persian language speakers since eight century (A.H.) .Gaining this level of elegance is concerned with of his abilities in different fields such as: Language, thought, artistry, eloquence, the power of humor, a certain degree of ontology. For creating his works, he has employed many different artistic techniques which are due to his own capabilities in making use of different functions of language not used by other poets. As Structuralists say it can be claimed that the "resurrection of the words" has occurred in his poems
One of his delicate tasks is the use of the element of Horismus that is superbly used in Holy Quran. Thorough the study of Hafez's Divan in this article, an attempt has been made to demonstrate that his method of using this linguistic- Rhetoric style has a great impact on his language. It seems that he considers this method as a suitable way for explanation of his thought which seems to be unique to Hafez. In the present study, after quoting some of the definitions of Horismus and its role on the beauty of language, we will examine this style in poetry of Hafiz. Horismus methods are studied under three headings: 1.Horismus-made terms, 2.horismus in syntax, 3. Stress and emphasis. Through this rhetorical figure, major deep ideas are reviewed effectively. Hafiz has chosen the best rhetorical figure for illuminating concepts such as slyness, contentment, wit, paradox, etc and through this style he represent his own selected meanings by one of the most effective methods

کلیدواژه‌ها [English]

  • Horismus
  • .Hafiz
  • . Methods of Horismus
الف) کتاب‌ها:
1- آشوری، داریوش(1379)، عرفان و رندی در شعر حافظ، چاپ ششم، تهران، نشر مرکز.
2- استعلامی، محمد (1383)، درس حافظ: نقد و شرح غزل‌های خواجه شمس‌الدّین محمد حافظ، چاپ دوم، تهران، نشر سخن.
3- انوری، حسن و احمدی گیوی، حسن (1382)، دستور زبان فارسی 2، چاپ بیست و دوم، تهران، انتشارات مؤسسة فرهنگی فاطمی.
4- تجلیل، جلیل (1365)، معانی و بیان، چاپ سوم، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
5- حافظ، شمس الدّین محمد (1385)، دیوان حافظ شیرازی. به کوشش خلیل خطیب رهبر، چاپ چهلم، تهران، نشر صفی علیشاه.
6- حافظ، شمس الدّین محمد (1381)، شرح غزل‌های حافظ. به کوشش حسینعلی هروی، تهران، فرهنگ نشر نو.
7- خانلری، پرویز ناتل (1369)، تاریخ زبان فارسی، چاپ چهارم، تهران، نشر نو.
8- خرمشاهی، بهاءالدّین (1381)، حافظ‌نامه، چاپ‌هفتم، تهران، انتشارات علمی ‌و فرهنگی.
9- دهخدا، علی‌اکبر (1373)، لغت نامه. تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
10- رجایی، خلیل (1359)، معالم البلاغه، چاپ سوم، شیراز، مرکز نشر دانشگاه شیراز.
11- سعدی، مصلح بن عبدالله (1377)، دیوان غزلیات سعدی، به کوشش خلیل خطیب رهبر. چاپ دهم، تهران، انتشارات مهتاب.
12- شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1385)، این کیمیای هستی، به‌کوشش ولی‌الله درودیان، چاپ دوم، تبریز، انتشارات آیدین.
13-ــــــــــــــــ(1386)، موسیقی شعر، چاپ دهم، تهران، مؤسسة انتشارات آگاه.
14- شمیسا، سیروس (1384)، معانی، چاپ نهم، تهران، انتشارات میترا.
15- ــــــــــــــــ  (1382)، سبک شناسی شعر، چاپ نهم، تهران، انتشارات فردوس.
16- شمیسا، سیروس (1388)، یادداشت‌های حافظ، چاپ اول، تهران، انتشارات علم.
17- ــــــــــــــــ (1383)، نگاهی تازه به بدیع، چاپ چهاردهم، تهران، انتشارات فردوس.
18- علی پور، مصطفی (1387)، ساختار زبان شعر امروز، چاپ سوم، تهران، انتشارات فردوس.
19- فتوحی، محمود (1385)، بلاغت تصویر، تهران، نشر سخن.
20- فرشیدورد، خسرو (1363)، دربارة ادبیات و نقد ادبی، تهران، انتشارات امیرکبیر.
21- کزازی، میر جلال الدّین (1370)، زیبایی شناسی سخن پارسی، تهران، نشر مرکز.
22- ماهوتیان، شهرزاد (1382)، دستور زبان فارسی از دیدگاه رده‌شناسی، ترجمه مهدی سمائی، چاپ دوم، تهران، نشر مرکز.
23- محمد سلیمان عبدالله الاشقر (2001م)، معجم علوم اللغۃ العربیۃ، بیروت، موسسۃ الرسالۃ.
24- مشکوة الدّینی، مهدی (1377)، ساخت آوایی زبان، چاپ چهارم، مشهد، انتشارات دانشگاه فردوسی.
25- مشکور، محمدجواد (1363)، دستور نامه، چاپ یازدهم، تهران، انتشارات شرق.
26- ن‍وروزی‌، ج‍ه‍ان‍ب‍خ‍ش‌ (1376)، م‍ی‍زان‌ س‍خ‍ن‌ پ‍ارس‍ی‌، م‍ع‍ان‍ی‌ و ب‍ی‍ان‌ ۱ و ۲، چاپ دوم، شیراز، انتشارات کوشامهر.
27- رضانژاد (نوشین)، غ‍لام‍ح‍س‍ی‍ن‌، (1367)، اص‍ول‌ ع‍ل‍م‌ ب‍لاغ‍ت‌ در زب‍ان‌ ف‍ارس‍ی‌، تهران، انتشارات الزهراء.
28- وحیدیان کامیار، تقی و غلامرضا عمرانی، (1380)، دستور زبان فارسی(1)، چاپ دوم، تهران، انتشارات سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ ها (سمت).
29- الهاشمی، احمد (1379)، جواهر البلاغۃ فی المعانی و البیان و البدیع، قم، نشر بخشایش.
30- همایی، جلال الدّین (1364)، فنون بلاغت و صناعات ادبی، چاپ سوم، تهران، انتشارات توس.
 
ب) مقالات:
1- امینی، محمّدرضا (1388)، «بازنگری مبانی علم معانی و نقد برداشت های رایج آن»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، شمارة 3، صص  76 ـ  59.
2- جمالی، فاطمه (پاییز و زمستان 1389)، «جایگاه قصر و حصر در علم معانی»، مجلة علمی‌ـ‌پژوهشی فنون ادبی دانشگاه اصفهان، سال دوم، شمارة 2 (پیاپی3)، صص 122 ـ 109.
3- صیادکوه، اکبر(1385)، «جایگاه رعایت مقتضای حال و مخاطب در نظریه‌های ادبی و سنتی نوین»، مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، دورة بیست و پنجم، شماره سوم، صص 132 ـ 117.
4- طاهری، حمید (1387ـ1386)، «سؤال و اغراض ثانوی آن در غزلیات حافظ»، فصلنامه علمی‌ـ‌پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا(س)، سال هفدهم و هجدهم، شماره 68 و 69، صص 118 ـ 87 .