بازخوانی روانشناختی- جامعه‌شناختی بخش پهلوانی شاهنامه بر مبنای نظریة داغ ننگ گافمن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیأت علمی دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)

2 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره)

چکیده

شاهنامه از متون برجستة ادبی است که بیش از هر اثر ادبی دیگر بایست آن را بازتابی از پیشینة فرهنگی و نموداری از جهان نگری ملی ایرانیان نسبت به انسان، جامعه و هستی دانست. ایجاد فضای تقابلی و دیالکتیکی و طرح مبانی فرهنگی و انسان‌شناسی در شاهنامه دغدغه‌های فردوسی را برای ترسیم مدینة فاضله به کمک پالودگی اخلاق فردی، قومی نشان می‌دهد. از ویژگی‌های فکری- رفتاری مذموم در انسان‌های مورد خطاب حماسه، واکنش‌های روانی ناشی از عقده‌های «کهتری» و «حسادت»، در نتیجه صفت «داغ زنی» است که فردوسی ریشة بسیاری از موانع رشد و تعالی انسان‌ها را در سیطرة اهریمنی آن می‌داند. نظر به پیشینة این رفتار غیراخلاقی، جستار حاضر به شیوة توصیفی- تحلیلی با تکیه بر نظریة «داغ ننگ» اروینگ گافمن تلاش کرده به چگونگی انعکاس این صفت نامیمون در شخصیت‌های شاهنامه، انواع و دلایل آن، در دورة پهلوانی-اسطوره‌ای شاهنامه؛ یعنی از زمان ضحاک تا مرگ رستم بپردازد تا هم برای مخاطبان دلایل منفوریت یا مقبولیت برخی از شخصیت‌های شاهنامه-اعم از ایرانی و تورانی یا زن و مرد- آشکار گردد و هم دریافته شود که نه تنها معنویت گریزی و غلبة خواسته‌های مادی و دنیوی بر پیدایش صفت داغ زنی تأثیری انکارناپذیر داشته؛ عقده‌های روان‌رنجوری؛ مانند احساس حقارت و حسادت و تمایلات فرافکنانه، زمینة حضور و جولان شگردهای داغ‌زنی را در شاهنامه افزایش داده‌ است. به همین سبب در شاهنامه با هر سه نوع داغ‌ننگ، طبیعی(نظیر ظاهر و کنش‌های ناهنجار)، فرهنگی و قومی و داغ‌های سیاسی آشکارا مواجه هستیم.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Psychological and sociological analysis of heroic sections of Shahnameh Based on the theory of stigma by Goffman

چکیده [English]

Shahnamehis one of the most distinguished literary epics that reflects the cultural background and diagram of Iranians’ National view of the world towards humans, society and existence more than any other literary work. Creating a confrontational, dialectical atmosphere and cultural, anthropological foundation in Shahnameh reveals Ferdowsi’s concerns to make a utopia by the refinement of individual, ethnic and social behaviour.. Ferdowsi believes that this trait is one of the barriers in individual and socialdevelopment and glory that leads to the dominance of evil.Due to the extensive history of this unethical behaviour the currentwriting has attempted to fathom its motives present in some characters of Shahnameh and its different kinds and reasons in the period of heroic-mythical epic period ,i.e., from Zahak’s period to the death of Rostam. The present work has tried to do so using descriptive, analytical methods based on the theory of "stigma" of Erving Goffman.By doing so the reason for popularity or notoriety of some heroic characters of Shahnameh, either Iranian, Turani, men or women, can be revealed. Furthermore it can be realized that not only dominance of materialism and worldly desires and escape from spirituality have an undeniable effect on the emergence of stigmatization, but also neuroticismcomplexes, such asfeelings of inferiority, jealousyand projection desires have contributed to presence and parade of intrigues for an abundance of stigmatization in Shahnameh. Consequently we clearly encounter all three stigmas in Shahnameh including natural stigmas (deviant appearance or actions), ethnic and cultural stigmas, and political stigmas.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shahnameh
  • Myth
  • socio-culturalpathology
  • stigma
  • Erving Goffman
الف)کتابها:
1- ادگار، اندرو و پیتر سج‌ویک(1387)، مفاهیم بنیادی نظریة فرهنگی، ترجمة مهران مهاجر و محمّد نبوی، تهران، انتشارات آگه.
2- ارشاد، محمدرضا(1386)، گسترة اسطوره، چاپ دوم، تهران، انتشارات هرمس.
3- توسلی، غلامعباس(۱۳۸۵)، نظریه‌های جامعه‌شناسی، چاپ دوازدهم، تهران، نشر سمت.
4- خالقی مطلق، جلال(1386)، حماسه: پدیده‌شناسی تطبیقی شعر پهلوانی، تهران، انتشارات مرکز دائرة المعارف اسلامی.
5- رحیمی، مصطفی(1369)، تراژدی قدرت در شاهنامه، تهران، نشر نیلوفر.
6- رضاقلی، علی(1389)، جامعه‌شناسی خودکامگی: تحلیل جامعه‌شناختی ضحاک ماردوش، چاپ شانزدهم، تهران، نشر نی.
7- رضایی دشت ارژنه، محمود(1392)، شکوه خرد در شاهنامة فردوسی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
8- جنکینز، ریچارد(1381)، هویّت اجتماعی، ترجمة تورج یاراحمدی، تهران، نشر شیرازه.
9- شمیسا، سیروس(1383)، نقد ادبی، چاپ چهارم، تهران، انتشارات فردوس.
10- صانع‌پور، مریم(1391)، اسطوره‌شناسی یونانی و مدرنیتة غربی، تهران، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
11- فروید، زیگموند(1351)، توتم و تابو، ترجمة محمّدعلی خجندی، چاپ دوم، تهران، نشر طهوری.
12- کاستلز، مانوئل(1380)، عصر اطّلاعات: اقتصاد، جامعه و فرهنگ، ترجمة حسین چاوشیان، ج2 (قدرت هویّت)، تهران، نشر طرح نو.
13- گافمن، اروینگ(1386)، داغ ننگ: چاره‌اندیشی برای هویّت ضایع‌شده، ترجمة مسعود کیانپور، تهران، نشر مرکز.
14- _________ (1391)، نمود خود در زندگی روزمرّه، ترجمة مسعود کیانپور، تهران، نشر مرکز.
15- مختاری، محمد(1368)، حماسه در رمز و راز ملّی، تهران، نشر قطره.
16- مسکوب، شاهرخ(1354)، سوگ سیاوش، تهران، انتشارات خوارزمی.
17- منصور، محمود(1369)، احساس کهتری، تهران، نشر دانشگاه تهران.
18- واحد دوست، مهوش(1387)، نهادینه‌های اساطیری در شاهنامة فردوسی، چاپ دوم، تهران، انتشارات سروش.
19- یاحقی، محمّدجعفر(1369)، فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیّات فارسی، تهران، انتشارات سروش.
ب)مقالات:
1- دهقانیان، جواد و محمّد خسروی شکیب(1389)، «نگاهی تازه به داستان کی‌کاووس براساس نظریة ساخت‌شکنی»، مجلّة تاریخ ادبیّات، (3) 65، صص118- 101.
2- راشد محصل، محمّدرضا(1383)، «جایگاه پهلوان و دهقان در شاهنامه»، مجلّة پژوهشنامة ادب غنایی، ش3، صص50-39.
3- رضایی دشت ارژنه، محمود(1392) (2)، «نقد و بررسی داستان فرود سیاوش بر اساس رویکرد ساخت‌شکنی»، مجلّة شعرپژوهی، (5) 16، صص60-39.
4- حسینی، مریم و مژده سالارکیا(1391)، «تحلیل رمان رؤیای تبت براساس استعاره نمایشی نظریة گافمن»، مجلّة متن‌پژوهی ادبی، (16) 53، صص108-81.
5- قاسم‌زاده، سیّدعلی(1393)، «جامعه‌شناسی رفتار در رمان طناب‌کشی بر مبنای نظریة داغ ننگ»، فصلنامة نقد ادبی، (7) 26، صص169-147.
ج)منابع لاتین:
1-Jung,C.G(1964). Man and his symbols,Joseph L.Henderson Jolande Jacobi, Aniela Jaffel Atdus Book.