بررسی خاستگاه غیاب رستم در منابع پیش از اسلام

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

چکیده

رستم بزرگترین و محبوب‌ترین شخصیّت حماسه‌های ایرانی است که تصویری جامع از یک قهرمان ملّی را به­نمایش می‌گذارد. دایرة حضور او از سترگ‌ترین آثار ادبی پارسی همچون شاهنامة فردوسی تا فرهنگ شفاهی عامّة ایرانیان را در بر می‌گیرد. با این­همه در منابع پیش از اسلام نامی از رستم نیامده است. تنها در چهار متنِ یادگار زریران، درخت آسوریک، بندهش و تک‌روایتی با نام کلّیِ داستان سغدی رستم اشارات موجزی دربارة رستم وجود دارد. بندهش مختصراً در دو موضع از او نام برده‌است و از اشارة یادگار زریران و درخت آسوریک هم هیچ‌گونه اطّلاعی دربارة او به­دست نمی‌آید؛ امّا هرچه منابع عمدتاً دینی‌‌-‌حکومتیِ پیش از اسلام در مواجهه با این شخصیّت مهم اساطیری/تاریخی سکوت کرده‌اند، در منابع پس از اسلام به­فراوانی از او سخن رفته است؛ به­طوری­که عمدة متون پهلوانیِ پس از اسلام، حول رستم و خاندان رستم شکل گرفته‌اند. با وجود انفصال منابع پس از اسلام از منابع پیش از اسلام مربوط به رستم، او محبوب‌ترین و مشهورترین قهرمان ملّی در گسترة ادبیّات فارسی است؛ شخصیّتی که دارای حوزة نفوذ فراگیری در حماسه‌های ملّی، روایات عامیانه و حتّی ادبیّات عرفانی است. با توجّه به تعارض رستم با مقدّسان آیین زردشت مانند کاووس، گشتاسپ، توس و اسفندیار و همچنین رابطة او با ببر بیان و برخی قراین پنهان در شاهنامه و نیز سایر قراین فرامتنی ارائه شده در این مقاله، فرضیّة سانسور و حذف رستم از متون دینی/حکومتیِ پیش از اسلام به ذهن متبادر می‌شود. از دیگرسو به­نظر می‌رسد در انتساب رستم به ضحّاک و زایش اهریمن‌گونه‌اش از پهلو، موبدان نقش بسیار پر رنگی داشته‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Investigation into the Absence of Rostam in Pre-Islamic Sources

چکیده [English]

In pre-Islamic sources, no mention is made of Rostam. Only a brief reference to him can be traced in four texts: Yadegar-e Zariran, Drakht-i Asurig (The Assyrian Tree), Bundahishn, and a narrative called the Sogdian story of Rostam. In Bundahishn, he is referred to twice but briefly and no comprehensive account of him could be drawn from the reference made to him in Drakht-i Asurig. Notwithstanding that almost all pre-Islamic sources, predominantly the religious/governmental sources, treated this mythological and historical towering character with silence, much is said about him in the post-Islamic sources and texts in a way that the majority of the heroic texts in post-Islamic era are centered around Rostam and his kin. Despite the gulf between the pre-Islamic and post-Islamic era germane Rostam, he is venerated as the most prominent and popular national hero in Persian literature. He is portrayed as one who has immense influence on national epic, folk narratives and even mystical literature. In the light of the contention that existed between Rostam and the Saints of Zoroastrianism such as Kay-Kavus, Vishtaspa, Tous, and Sepandiyar, Rostam’s affinity with Babr-e Bayan (Palangine), some of the hidden evidence present in the Shahnameh, and also taking into account some other hypertext evidence presented in this article, this presumption comes to mind that maybe Rostam was meant to be censored from the pre-Islamic religious/governmental sources. Furthermore, it seems that Mobeds played a pivotal role in associating Rostam with Zahhak and describing his caesarean birth as a demonic birth from his mother’s flank.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Rostam
  • Shahnameh
  • Zoroastrian Mobeds
  • theocracy
الف) کتاب­ها:
1- آموزگار، ژاله(1391)، تاریخ اساطیری ایران، تهران، انتشارات سمت.
2- آیدنلو، سجاد(1388)، متون منظوم پهلوانی، تهران، انتشارات سمت.
3- آیوازیان، ماریا(1391)، اشتراکات اساطیری و باورها در منابع ایرانی و ارمنی، تهران، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
4- اوستا(1391)،. گزارش جلیل دوستخواه، تهران، نشر مروارید.
5- اسلامی ندوشن، محمّدعلی(1374)، داستان داستان‌ها، تهران، نشر آثار.
6- بویس، مری(1377)، چکیده تاریخ کیش زرتشت، ترجمة همایون صنعتی‌زاده، تهران، انتشارات صفی‌علی‌شاه.
7- بهار، مهرداد(1374)، جستاری چند در فرهنگ ایران، تهران، انتشارات فکر روز.
8- _______(1387)، ادیان آسیایی، تهران، نشر چشمه.
9- _______(1390)، از اسطوره تا تاریخ، تهران، نشر چشمه.
10- تاریخ سیستان(بی‌تا)، تصحیح ملک‌ الشّعرا بهار، تهران، انتشارات کلالة خاور.
11- خالقی مطلق، جلال(1372)، گل رنج‌های کهن، به کوشش علی دهباشی، تهران، نشر مرکز.
12- ___________(1386)، حماسه، تهران، مرکز دایرة­المعارف بزرگ اسلامی.
13- دادگی، فرنبغ(1390)، بندهش، گزارش مهرداد بهار، تهران، انتشارات توس.
14- درخت آسوریک(1363)، ترجمة یحیی ماهیار نوابی، تهران، سازمان انتشارات فروهر.
15- دینکرد سوم(1381)، ترجمة فریدون فضیلت، دفتر اوّل، تهران، انتشارات فرهنگ دهخدا.
16- ستّاری، جلال (1389)، جهان اسطوره‌شناسی10، (اسطورة ایرانی)، تهران، نشر مرکز.
17- سرکاراتی، بهمن(1378)، سایه‌های شکار شده، تهران، نشر قطره.
18- صفا، ذبیح الله(1369)، حماسه‌سرایی در ایران، تهران، انتشارات امیرکبیر.
19- فردوسی، ابوالقاسم(‌1386)، شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، تهران، مرکز دایرة­المعارف بزرگ اسلامی.
20- فکوهی، ناصر(1392)، تاریخ اندیشه و نظریّه‌های انسان‌شناسی، تهران، نشر نی.
21- کریستین سن، آرتور امانوئل(1368)، ایران در زمان ساسانیان، ترجمة رشید یاسمی، تهران، انتشارات دنیای کتاب.
22- کوورجی کویاجی، جهانگیر(1388)، بنیادهای اسطوره و حماسة ایران، تهران، نشر آگه.
23- گردیزی، عبدالحیّ بن ضحّاک(1384)، تاریخ گردیزی، به اهتمام رحیم رضازاده ملک، تهران، انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
24- لوی استروس، کلود(1390)، اسطوره و تفکّر مدرن، تهران، انتشارات فرزان روز.
25- ماکیاولی، نیکولو(1366)، شهریار، ترجمة داریوش آشوری، تهران، نشر پرواز.
26- میرعابدینی، ابوطالب(1388)، فرهنگ اساطیری‌ـ‌حماسی ایران، تهران، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
27- نولدکه، تئودور(1357)، حماسة ملّیِ ایران، ترجمة بزرگ علوی، تهران، نشر سپهر.
28- یاحقی، محمّد جعفر(1386)، سوگ‌نامة سهراب، مشهد، نشر توس.
29- یادگار زریران(1387)، ترجمة یحیی ماهیار نوابی، تهران، نشر اساطیر.
ب) مقالات:
1- آیدنلو، سجاد(1378)، «رویکردی دیگر به ببر بیان در شاهنامه»، نامة پارسی، شمارة 15، صص 17-5.
2- جوینی، عزیزالله و تیمور مالمیر(1380)، «همبستگی دین و دولت در شاهنامة فردوسی»، ضمیمة مجلّة دانشکدة ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه تهران، صص61-43.
3- دیویس، دیک(1384)، «دین در شاهنامه»، ترجمة مسعود جعفری جزی، مجلّة نگاه نو، سال بیست و پنجم، شمارة یکصد و هشتم، صص177-161.
4- رضایی دشت ارژنه، محمود(1388)، «جا­به­جایی و دگرگونی اسطورة رستم در شاهنامه»، فصلنامة ادبیّات عرفانی و اسطوره‌شناختی، سال پنجم، شمارة هفدهم، صص91-63.
5- رضایی دشت ارژنه، محمود(1393)، «درآمدی بر پیوند ببر بیان و کنیة سگزی در شاهنامه»، دوفصلنامة ادبیّات حماسی، سال اوّل، شمارة دوم، صص72-47.
6- غفوری‌ رضا و محمّدرضا امینی(1391)، «پژوهشی در روایت‌های متفاوت مرگ بهمن و کشته شدن او در نبرد با اژدها»، بوستان ادب، سال چهارم، شمارة چهارم، زمستان 1391، صص132-113.
 7- قریب، بدرالزّمان(1386)، «پژوهشی پیرامون روایت سغدیِ داستان رستم»، در: مطالعات سغدی (مجموعه مقالات)، به کوشش محمّد شکری فومشی، تهران، انتشارات طهوری، صص179-191.
8- گذشتی، محمّد علی و حمیدرضا اردستانی رستمی(1388)، «بررسیِ تأثیرپذیریِ فردوسی از آئین زروانی»، فصلنامة پژوهش ادبی، شمارة 17، صص33-9.
9- مالمیر، تیمور(1385)، «ساختار داستان رستم و اسفندیار»، نشریّة دانشکدة ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، شمارة 19، صص184-163.
10- متینی، جلال(1353)، «رستم، قهرمان حماسة ملّی ایران»، در: مجموعه سخنرانی‌های اوّلین و دومین هفتة فردوسی، به کوشش حمید زرّین‌کوب، مشهد، انتشارات دانشگاه فردوسی.
11- مختاریان، بهار(1386)، «تهمینه(تهمیمه)کیست؟»، نامة فرهنگستان، شمارة سی و پنجم، صص179-150.