تحلیل تطبیقی مفاهیم اسطوره‌ای نماد انگشتری و بررسی بازتاب آن در حکایتی از اقبال نامۀ نظامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه شهید باهنر کرمان

2 دانشیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه شهید باهنر کرمان

3 استاد زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه شهید باهنر کرمان

10.29252/kavosh.2022.17994.3207

چکیده

نمادپردازی، یکی از کاربردی­ترین شیوه­ ها برای انتقال و تداعی معانی است. از دیرباز تا کنون، هنرمندان و سخنوران به یاری همین ویژگی کاربردی نماد، جذّابیت­ های بیشتری به آثار خود افزوده ­اند. حکیم نظامی‌گنجه ­ای (وفات 614 هـ .ق)، یکی از برجسته ­ترین منظومه­ سرایان زبان پارسی است که در مجموعه آثارش، بویژه پنج­ گنج، از زبان نمادین بهره برده است.  نمادپردازی نظامی، محصول آشنایی او با سنّت ­های فکری، فلسفی، فرهنگی و عرفانی رایج در زمان خود بوده و از منابع مختلفی سرچشمه گرفته است.  ازجمله نمادهای به­کاررفته در آثار این شاعر بزرگ، نماد انگشتری است که در تمدّن ­ها و فرهنگ­ های کهن، سابقۀ طولانی دارد. از نظرگاه تاریخی و باورهای باستانی، انگشتری مفهوم پادشاهی، الوهیّت، جاودانگی و قدرت دارد. برهمین­ اساس، نتایج حاصل از پژوهش حاضر نمایانگر انطباق باورهای باستانی و اساطیری نماد انگشتری با همین نماد در حکایت انگشتری و شبان اقبال­ نامۀ نظامی است. انگشتری در این حکایت رمزی از قدرت برتر است و عناصر نمادین دیگر مانند چوپان، عصا و طلسم، همگی نماد انگشتری را تقویت می­ کنند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Comparative Study of Mythological Concepts in the Symbol of the Ring and its Reflection in a Story from Nizami Ganjavi’s Iqbal-nameh

نویسندگان [English]

  • mohammad aminzadeh gohary 1
  • mahindokht farrokhnia 2
  • mohammad sadegh basiri 3
1 PhD student of Persian language and literature at Shahid Bahonar University
2 Associate professor of Persian language and literature at Shahid Bahonar University
3 Professor of Persian language and literature at Shahid Bahonar University
چکیده [English]

Abstract
Symbolism is among the most used literary devices to represent and evoke layers of meaning. From ancient times, artists and rhetoricians have utilized the applied capacity of symbols to infuse their works with further appeal. As a prominent Persian poet, Nizami Ganjavi has used symbolic language in his works, particularly Panj Ganj [Five Treasures] (also known as Khamsa). His symbolism is influenced by his knowledge of the prevailing intellectual, philosophical, cultural, and mystical traditions of his time, rooted in various sources. With a long history in ancient civilizations and cultures, the ring is one of the symbols used in Nizami’s works. Historically and according to ancient beliefs, ring symbolizes kingdom, divinity, immortality and power. The result of the present study indicates that the ancient and mythological believes about the symbol of a ring are in conformity with this symbol in The Ring and the Shepherd anecdote in Nezami's Eghbal Nameh. In this anecdote, the ring is a code of superior power and all of the other symbolic elements as the shepherd, the cane and the spell reinforce the symbolic meaning of the ring.

کلیدواژه‌ها [English]

  • symbol
  • symbolism
  • Nizami
  • Eghbalnamehing
  • Ring

مراجع

  1. الف) کتاب ­ها

    1. قرآن کریم.
    2. آموزگار، ژاله (1386) زبان، فرهنگ و اسطوره (مجموعه مقالات)، تهران، معین.
    3. ابن بابویه، محمّد ابن علی (1385)، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ترجمه و توضیحات محمّدرضا انصاری‌محلّاتی، چاپ سوم، قم، نسیم کوثر.
    4. ابن‌عربی، محمّدبن علی (1398)، فصوص‌الحکم، درآمد، برگردان متن، توضیح و تحلیل محمّدعلی موحّد، صمد موحّد، چاپ هشتم، تهران، کارنامه.
    5. براتی، محمّدرضا (1389)، جادوی سخن: بررسی و تحلیل شخصیت بهرام در هفت­ پیکر، مشهد، آهنگ قلم.
    6. برومندسعید، جواد (1368)، انگشتری جمشید (بخش دوم حافظ و جام جم)، تهران، پاژنگ.
    7. بیرلین، ج. ف. (1401)، اسطوره­ های موازی، ترجمۀ عبّاس مخبر، چاپ ‌یازدهم، تهران، مرکز.
    8. بیهقی، محمّدابن حسین (1378)، تاریخ بیهقی با معنی واژه‌ها و شرح جمله‌های دستوری و ادبی، به کوشش خلیل خطیب رهبر، جلد دوم، تهران، زریاب.
    9. پورداوود، ابراهیم (1394)، یشت­ها، تهران، اساطیر.
    10. تاجدینی، علی (1394)، فرهنگ نمادها و نشانه ­ها در اندیشه مولانا، تهران، سروش.
    11. تالکین، جی. آر. آر. (1390)، سیل ماریلیون، ترجمۀ رضا علیزاده، تهران، روزنه.
    12. جابز، گرترود (1397)، فرهنگ سمبل‌ها، اساطیر و فولکلور، ترجمۀ محمّدرضا بقاپور، تهران، نشر اختران.
    13. چاووش‌اکبری، رحیم (1390)، هفت رمز نمادین فروهر، چاپ سوم، تهران، زوّار.
    14. حافظ، شمس‌الدّین محمّد (1388)، دیوان حافظ شیرازی، به کوشش دکتر خلیل خطیب رهبر، چاپ چهل و ششم، تهران، صفی علی شاه.
    15. خالقی‌مطلق، جلال (1397)، گل‌رنج­های‌کهن (برگزیدۀ مقالات دربارۀ شاهنامۀ فردوسی)؛ به کوشش علی دهباشی، تهران، انتشارات دکتر محمود افشار با همکاری انتشارات سخن.
    16. داد، سیما (1387)، واژه­ نامه مفاهیم و اصطلاحات ادبی فارسی و اروپایی به ­شیوۀ تطبیقی و توصیفی، تهران، مروارید.
    17. دادور، ابوالقاسم و الناز حدیدی (1392)، مطالعۀ تطبیقی نقش و نماد عقاب (در آثار هنری ایران، یونان، روم و مصر باستان)، تهران، کلهر.
    18. دادور، ابوالقاسم و الهام منصوری (1390)، درآمدی بر اسطوره و نمادهای ایران و هند در عهد باستان، تهران، چاپ سبزآرنگ.
    19. رستگارفسایی، منصور (1383)، پیکر گردانی در اساطیر، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
    20. رضی، هاشم (1371)، آیین‌مهر (میترائیسم)، تهران، چشمه.
    21. زمرّدی، حمیرا (1385)، نقد ‌تطبیقی ‌ادیان واساطیر در شاهنامۀ فردوسی، خمسۀ نظامی، منطق‌الطیر، تهران، زوّار.
    22. سرلو، خوان ادواردو (1392)، فرهنگ نمادها، ترجمۀ: مهرانگیز اوحدی، تهران، دستان.
    23. سعدی، مصلح بن عبدالله (1378)، گلستان، با معنی و شرح جمله ­ها و بیت ­های دشوار و برخی نکته ­های دستوری و ادبی، به کوشش خلیل خطیب رهبر، چاپ بیست و یکم، تهران، صفی علیشاه.
    24. سنایی، مجدودبن آدم (1388)، دیوان حکیم‌ابوالمجدودبن‌آدم سنایی‌غزنوی، با مقدّمه و حواشی و فهرست، به سعی و اهتمام مدرّس رضوی، تهران، سنایی.
    25. شفرد، راونا و راپرت شفرد (1390)، 1000 نماد در هنر و اسطوره شکل به چه‌معناست، ترجمۀ آزاده بیداربخت و نسترن لواسانی، چاپ پنجم، تهران، نی.
    26. شمیسا، سیروس (1387)، فرهنگ اشارات، تهران، میترا.
    27. شوالیه، ژان و آلن گربران (1388)، فرهنگ‌نمادها. ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی. جلد دوم و سوم. تهران: جیحون.
    28. شی­یرا، ادوارد (1353)، الواح بابل، ترجمۀ علی­ اصغر حکمت، تهران، نشر علمی-فرهنگی.
    29. صفا، ذبیح‌الله (1366)، آیین‌شاهنشاهی‌ایران، تهران، دانشگاه تهران.
    30. عفیفی، رحیم (1382)، اساطیر و فرهنگ ‌ایرانی، تهران، توس.
    31. الارجانی، فرامرز بن خداداد بن عبداللّه الکاتب (1362)، سمک‌عیّار، با مقدّمه و تصحیح دکتر پرویز ناتل خانلری، چاپ پنجم، تهران، آگاه.
    32. قمی، عبّاس (1345)، کلّیّات ‌مفاتیح­الجنان، تهران، علمی.
    33. کخ، هاید ماری (1383)، از زبان ‌داریوش، ترجمۀ پرویز رجبی، کارنگ، تهران.
    34. کریستن­سن، آرتور (1345)، ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ غلامرضا رشید یاسمی، تهران، کتابخانه ابن­سینا.
    35. ـــــــــــــــــ (1386)، نمونه­ های‌نخستین‌انسان و نخستین‌شهریار در تاریخ افسانه­ ای‌ ایران، ترجمه و تحقیق ژاله آموزگار و احمد تفضّلی، چاپ ششم، تهران، چشمه.
    36. کمبل، جوزف (1377)، قدرت اسطوره، ترجمۀ عباس مخبر، تهران، مرکز.
    37. کوپر، جی. سی (1379)، فرهنگ نمادهای سنّتی، ترجمۀ ملیحه کرباسیان، تهران، فرشاد.
    38. ــــــــــــــــــ (1398)، فرهنگ نمادهای آیینی، ترجمۀ رقیه بهزادی، تهران، نشر علمی.
    39. کنر، ت. ا. (1398)، نمادها و نشانه ­ها جستاری در معانی پنهان نمادها، ترجمۀ رؤیا علی بخش، چاپ سوم، تهران، پرگار.
    40. گردیزی، ابوسعید عبدالله ابن ضحّاک ابن محمود (1363)، تاریخ گردیزی، تصحیح عبدالحیّ حبیبی، تهران، دنیای کتاب.
    41. معصومی، غلامرضا (1391)، دایرة‌المعارف اساطیر و آیین‌های باستانی جهان، جلد دوم، تهران، سوره مهر.
    42. معین، محمّد (1386)، فرهنگ فارسی معین، تهران، نامن.
    43. منوچهری، احمدبن قوص (1394)، دیوان منوچهری دامغانی، با حواشی و تعلیقات و تراجم احوال و مقدّمه و فهارس و لغت‌نامه و...، به اهتمام دکتر سیدمحمّد دبیرسیاقی، چاپ هشتم، تهران، زوّار.
    44. میتفورد، میراندابوروس (1394)، دایرة­المعارف مصوّر نمادها و نشانه­ ها، ترجمۀ معصومه انصاری و حبیب بشیرپور، تهران، سایان.
    45. میرصادقی، جمال (1390)، عناصر داستان، چاپ هفتم، تهران، سخن.
    46. نامورمطلق، بهمن و منیژه کنگرانی (1394)، فرهنگ مصوّر نمادهای ایرانی، تهران، نشر شهر.
    47. نظامی، الیاس­بن یوسف (1398)، اقبال‌نامه با تصحیح و حواشی حسن دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، چاپ دهم، تهران، قطره.
    48. ــــــــــــــ (1393)، شرفنامه با تصحیح و حواشی حسن دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، چاپ دهم، تهران، قطره.
    49. ــــــــــــــ (1398)، خسرو و شیرین با تصحیح و حواشی حسن دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، چاپ نوزدهم، تهران، قطره.
    50. ـــــــــــــــــ (1398). مخزن‌الاسرار با تصحیح و حواشی حسن دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، چاپ نوزدهم، تهران، قطره.
    51. ـــــــــــــــــ (1399)، لیلی و مجنون با تصحیح و حواشی حسن دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، چاپ بیست ویکم، تهران، قطره.
    52. نورآقایی، آرش (1397)، عدد، نماد، اسطوره، چاپ چهارم، تهران، افکار.
    53. وارنر، رکس (1392)، دانشنامه اساطیر جهان، ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل­پور، تهران، هیرمند.
    54. ویلکینسون ، فیلیپ (1398)، دایرة‌المعارف مصور اسطوره‌ها و افسانه‌ها، ترجمۀ معصومه انصاری و حبیب بشیرپور، تهران، چاپ افلاک.
    55. هارت، جرج (1398)، اسطوره‌های مصری، ترجمۀ عبّاس مخبر، چاپ نهم، تهران، نشر مرکز.
    56. هال، جیمز (1397)، فرهنگ نگاره­ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمۀ رقیه بهزادی، چاپ هشتم، تهران، فرهنگ معاصر.
    57. یاحقّی، محمّدجعفر (1398)، فرهنگ اساطیر و داستان­واره­ ها در ادبیات فارسی، چاپ ششم، تهران، فرهنگ معاصر.
    58. یونگ، کارل گوستاو (1377)، انسان و سمبول­هایش، ترجمۀ محمود سلطانیه. تهران، جامی.

    ب) مقالات

    1. فرشبافیان‌صافی، احمد (1389)، «مطابقه و موازنه حکایت (انگشتری و شبان) در دو اثر (نظامی) و (افلاطون)»، مطالعات ادبیّات تطبیقی، سال چهارم، شمارۀ 13، صص84-67.
    2. قهرمانی، فاطمه (1396)، «نمادشناسی ابزار در شاهنامه فردوسی»، زیبایی‌شناسی ادبی، سال پانزدهم، شمارۀ 34، صص 205-181.
    3. کاویانی‌پویا، حمید و امیره امیری‌زرند (1397)، «عصا و جایگاه نمادین آن در فرهنگ­ ها و باورهای باستانی»، ادبیّات تطبیقی، سال دهم، شمارۀ 19، صص202-181.
    4. نوروز، مهدی (1386)، «برخی از رمزگشایی­ های نظامی گنجه­ای در اسکندرنامه»، زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، سال چهارم، شمارۀ 2، صص138-125.
    5. یارمحمّدی، وحدت (1387)، «نماد حلقۀ بالدار در تمدّن های باستانی، نقش مایه، شمارۀ 2 ، صص 94-85.

    ج) مقالات همایش

    1. ساری‌اصلانی، شهرام (1399)، «نمادگرایی در اسکندرنامۀ نظامی گنج ه­ای»، پنجمین کنفرانس بین‌المللی علوم انسانی و آموزش و پرورش با محوریّت توسعۀ پایدار، صص13-1.
    2. معدنی، ایمان و شرمینه نعمتی­ مود (1393)، «بررسی انواع نقش حلقه در نمادهای منسوب به فروهر و ارتباط معنایی آن با آیین میترائیسم»، اوّلین کنگرۀ بین­المللی فرهنگ و اندیشه دینی، صص122-134.

    د) لاتین

    1. Gardner, L. (2001). Realm of the ring lord: The Myth and Magic of the Grail Quest Ringwood, Vic.: Viking.
    2. McDonald, J. A. (2018). Influences of Egyptian Lotus Symbolism and Ritualistic practices on Sacral Tree Worship in Crescent from 1500 BCE to 200 CE.  Religions, 9(9), 256.

     

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار