بررسی عناصر دینی و اندیشههای عرفانی در حماسة جهانگیرنامه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز

2 دانشیار دانشگاه شیراز

چکیده

 
جهانگیرنامه سرودة شاعری گمنام به نام مادح است که در دوران جایگزینی حماسه های دینی، جای حماسه های ملّی و با هدف نیکفرجامی برای داستان رستم و سهراب ساخته شده است؛ نقش نقالان و راویان داستانهای حماسی ایران در سرودن این حماسه قابل توجّه است.
دوران آمیختگی و امتزاج داستانها و اسطورههای ایرانی با اساطیر غیر ایرانی را،  به طور دقیق، نمی‌توان تعیین کرد. امّا با اطمینان می‌توان گفت که  با ورود اسلام به ایران، به تدریج عقاید اسلامی و پس از آن اندیشههای عرفانی، در ادبیّات حماسی ایران، نفوذ بیشتری می‌یابد. این تأثیر تدریجی و افزاینده، تا جایی پیش می‌رود که نه تنها  برخی قهرمانان در هر دو روایات ایرانی و غیر ایرانی، سرگذشتی تقریبا همانند می‌یابند، بلکه حماسه‌‌ای همچون جهانگیرنامه سروده می‌شود که تأثیرپذیری از عناصر اسلامی و عرفانی در بن‌مایه و زبان آن، تا حدّ یک ویژگی چشمگیر سبک‌شناسی، پدیدار می‌شود.
در این مقاله، نخست به تأثیر عناصر غیر ایرانی درحماسههای ملّی نگاهی انداخته، سپس به توصیف عمدهترین تأثیرات اندیشههای اسلامی و عرفانی، در حماسة جهانگیرنامه پرداخته‌ایم. علاوه بر این، با تکیه بر همین ویژگی سبک‌شناسانه، پیشنهاد شده است که زمان سرودن این حماسه را، بسیار متأخرتر از تاریخی می‌توان شمرد که برخی پژوهشگران پیشین گمان کرده‌اند. 

 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Study of the Religious and Mystical Elements in Jahangirname’s Epic

نویسندگان [English]

  • Reza Ghafoori 1
  • Mohammad Reza Amini 2
1 ph.D Shiraz University
2 ph.D SHIRAZ University
الف- کتابها
1- اسدی، ابونصر(1354)، گرشاسبنامه، بهکوشش حبیب یغمایی ، تهران، ناشر(؟).
2- اسکندرنامه، (1387)، روایت فارسی از کالیستنس دروغین، به کوشش ایرج افشار، تهران، چشمه.
3- ایرانشان بن ابیالخیر(1370)، بهمننامه، تصحیح رحیم عفیفی،تهران، علمی و فرهنگی.
4- ------------  (1377)، کوشنامه، بهکوشش جلال متینی، تهران، علمی.
5- باسورث، ک. ا. (1381)، «ایران و تازیان پیش از اسلام»، تاریخ ایران پژوهش دانشگاه کیمبریج ، جلدسوم، قسمت اول، گردآورنده  احسان یارشاطر ، ترجمه حسنانوشه، تهران، امیرکبیر.صص 707-725
6- بانوگشسب‌نامه(1382)، تصحیح روح انگیز کراچی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
7- بهار، مهرداد (1378)، پژوهشی در اساطیر ایران، تهران، آگه .
8- حمیدیان، سعید (1372)، درآمدی براندیشه و هنر فردوسی، تهران، نشرمرکز.
9- خالقی مطلق، جلال (1386)، حماسه، تهران، مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی.
10- داستان رستم و سهراب (1387)، مقدّمه، تصحیح و توضیح مجتبی مینوی، تهران، زوار.
11- دهخدا، علی اکبر (1377)، لغتنامه، تهران، دانشگاه تهران.
12- رستم‌نامه (1387)، به کوشش سجاد آیدنلو، تهران، میراث مکتوب.
13- سجادی، ضیاالدین (1383)، فرهنگ اصطلاحات عرفانی، تهران، طهوری.
14- طومار کهن جهانگیرنامه(1375)، جمشید صداقت نژاد، ، تهران، نیما.
15- صفا، ذبیحالله (1352)، حماسه سرایی در ایران، تهران، امیرکبیر.
16- فرامرزنامه (1324 ه.ق)، به اهتمام رستم تفتی،  بمبئی، چاپخانه فیض رسان.
17- -------  ( 1382)، تصحیح مجید سرمدی ، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
18- فردوسی، ابوالقاسم(1386)، شاهنامه، تصحیح جلال خالقیمطلق، تهران، مرکزدایرهالمعارف بزرگ اسلامی.
19- کک کوه‌زاد(1386)، مندرج در شاهنامة فردوسی، چاپ بروخیم، تصحیح عباس اقبال، مجتبی مینوی، سعید نفیسی ، به کوشش بهمن خلیفه ، تهران، طلایه.
20- کوسج، شمسالدین، (1387)، برزونامة کهن، تصحیح اکبر نحوی، تهران، میراث مکتوب.
21- کیانی، حسین(1371)، سوگند در زبان و ادب فارسی، تهران، دانشگاه تهران.
22- مادح، قاسم(1380)، جهانگیرنامه، بهکوشش ضیاءالدین سجادی، تهران، مؤسّسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران- دانشگاه مک گیل.
23- مختاری، عثمان (1377)، شهریارنامه، بهکوشش غلام‌حسین بیگدلی، تهران، پیک فرهنگ.
24- مول، ژول (1345)،دیباچةشاهنامه، ترجمه جهانگیر افکاری ، تهران،سازمان کتاب‌های جیبی.
 
ب- مقالات
1- آیدنلو، سجّاد (1383)، «بررسی فرامرزنامه»، نامة پارسی، تهران، سال نهم، شماره دوم، صص 176 - 198.
2- --------- (1386)، « ذوالفقار، از تاریخ تا افسانه» ، گوهر گویا، اصفهان، سال اول، شماره سوم، صص115- 142.
3- --------(1390)، « ویژگی روایات و طومارهای نقّالی»، بوستان ادب، شیراز، سال سوم شماره 1، صص1-28.
4- آیلرز، ویلهلم (1381)، «ایران و بین‌النهرین» ، تاریخ ایران، پژوهش دانشگاه کیمبریج ، جلدسوم، قسمت اول، گردآورنده  احسان یارشاطر ، ترجمه حسنانوشه، تهران، امیرکبیر. صص 593-616.
5- امیدسالار، محمود (1381) الف، «اسفندیار و آشیل»،جستارهایشاهنامه شناسی و مباحث ادبی، تهران، بنیاد موقوفات محمود افشار.صص 202- 213.
6- ----------- (1381) ب، « بیان ادبی و بیان عامیانه در حماسه‌های فارسی»، جستارهایشاهنامه شناسی و مباحث ادبی، تهران، بنیاد موقوفات محمود افشار، صص 438-460.
7- -------- (1385)، « اسطوره: بیان فلسفی با استدلال تمثیلی»، جستاری در فرهنگ ایران، تهران، اسطوره، صص253-275.
8- ------------ (1361)، « فرامرزنامه»، ایران نامه،آمریکا، سال اوّل، شماره1، پاییز1362، صص22-45.
9- ------------ (1372)، « معرفی قطعات الحاقی شاهنامه»، گل رنج هایکهن،بهکوشش علیدهباشی ، تهران، نشرمرکز.صص 127-170.
10- سرکاراتی، بهمن. (1385). « مروارید پیش خوک افشاندن»، سایههایشکار شده ،تهران، طهوری، صص 51-70.
11- قبادی، حسین‌علی(1389)، «منظومه‌های حماسی و عرفانی از منظر نماد شناسی»، روزنامه رسالت، شماره 7117 .
12- نحوی، اکبر(1390)، «فرامرزنامه»، فردوسی و شاهنامه سرایی، تهران، فرهنگستان ادب فارسی.صص  1013 -1023.
13- --------(1380)، «ناگفتههایی دربارةبرزونامه»، مجلة دانشکدةادبیّات و علوم انسانی دانشگاه  فردوسی مشهد، سال سی ‌و چهارم، شمارة اول و دوم،صص371- 388.
14- نحوی ، اکبر – غفوری، رضا (1390)، «ده دیو از فارسی میانه تا منظومةفرامرزنامه»، بوستان ادب، شیراز، سال سوم، شماره چهارم. صص 167 –  186.
15- نیازکار، فرح.(1386). «جهانگیرنامه»، دانشنامة زبان و ادبیات فارسی، جلد دوم، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران، فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی، صص593- 595.
 
ج)سایر منابع
1- غفوری، رضا(1390)، بررسی داستانهای فرامرز وخاندانش درداستانهای حماسی ایران و تصحیح فرامرز - نامة نخست، پایان نامة دکتری، شیراز ، دانشگاه شیراز.