گزارنده، راوی، شاعر: کلیدی برای حل مسألۀ منابع شاهنامه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد

2 استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران.

3 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران.

چکیده


 
پژوهشگران دربارة مأخذ یا مآخذ فردوسی در نظم شاهنامه، نظرات گوناگونی را مطرح کرده‌اند. عدّه‌ای از آنها برآنند که فردوسی از منابع کتبی و شفاهی بهره برده است؛ افرادی تنها شاهنامة ابومنصوری را منبع فردوسی می‌دانند و عدّه‌ای فردوسی را وارث سنّت نقّالی و شفاهی گذشته قلمداد می‌کنند و اشاره به دهقان و موبدان زرتشتی در شاهنامه را نشانة ارتباط فردوسی با این گروه می‌دانند. با دقّت در شاهنامه، می‌توان به این نکته پی‌برد که راوی و شاعر دو شخصیّت متفاوت‌اند. شاعر شاهنامه بی‌شکّ فردوسی است امّا راوی شاهنامه که در اصل راوی داستان‌های مأخذ فردوسی یعنی شاهنامة ابومنصوری بوده، دهقان صد و بیست ساله‌ای است که اهل شهر چاچ بوده و بهرام نام دارد. با درک تمایز سخنان راوی و شاعر در شاهنامه، ویژگی‌های مأخذ فردوسی برای ما آشکار می‌شود، ویژگی‌هایی که بیانگر آن است که مأخذ فردوسی تنها یک کتاب بوده است، کتابی که فردوسی، خود را متعهّد می‌دانسته حتّی واژگان آن را برای حفظ روایت دهقان، به‌کار گیرد و همین امر سبب شده واژگان تازی اندکی به شاهنامه راه یابد.


کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Translator, Narrator, Poet: The Key to Solving The Problem of Shahnameh's Sources

نویسندگان [English]

  • Seyed Ali Mahmoudi Lahijani 1
  • Mohammad Fesharaki 2
  • Mahboubeh Khorasani 3
1 PhD Candidate, Department of Persian Language and literature, Najafabad Branch, Islamic Azad University, Isfahan, Iran
2 Professor, Department of Persian Language and literature, Najafabad Branch, Islamic Azad University, Isfahan, Iran.
3 Assistant Professor, Department of Persian Language and literature, Najafabad Branch, Islamic Azad University, Isfahan, Iran.
چکیده [English]

Researchers have expressed various comments on the source or sources of Ferdowsi’s Shahnameh. Some of them believe that Ferdowsi used from oral and written sources, some of them just have known Abu-Mansouri's Shahnameh as Ferdowsi’s source and the others believe that Ferdowsi’s source is tradition of oral narration. We have a narrator and a poet in Shahnameh; no doubt the poet of Shahnameh is Ferdowsi, but the narrator of Shahnameh that he was the narrator of Shahnameh's source (Abu-Mansouri's Shahnameh) is a person who has one hundred twenty years old, he was from Chach and his name was Bahram. The features of Ferdowsi’s source become clarify for us with understanding the differentiation of words of the narrator and poet. Features that show us the source of Ferdowsi’s work was only a book and Ferdowsi was committed himself to use the Dehghan’s words for keep his narration. This caused a few Arabic words entered in the Shahnameh, and in some cases the old pronunciation of the word is preserved.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shahnameh
  • Shahnameh Source
  • Narrator
  • Poet
الف)کتابها:
1- اسلامی ندوشن، محمّدعلی(1390)، داستان داستان‌ها، رستم و اسفندیار در شاهنامه، چاپ سوم، تهران، شرکت سهامی انتشار.
2- امیدسالار، محمود(1381)، «سه کتاب دربارة فردوسی و شاهنامه(ایران‌شناسی در غرب)»، جستارهای شاهنامه شناسی و مباحث ادبی، تهران، بنیاد موقوفات محمود افشار.
3- ___________(1381)، «هفت خانِ رستم، بیژن و منیژه و نکاتی دربارة منابع و شعر فردوسی»، جستارهای شاهنامه شناسی و مباحث ادبی، تهران، بنیاد موقوفات محمود افشار.
4- ___________(1381)، «راز رویین‌تنی اسفندیار»، جستارهای شاهنامه شناسی و مباحث ادبی»، تهران، بنیاد موقوفات محمود افشار.
5- پورداود، ابراهیم(1363)، داستان بیژن و منیژه، تهران، انتشارات جویا.
6- حمیدیان، سعید(1387)، درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی، تهران، انتشارات ناهید.
7- خالقی مطلق، جلال(1372)، گل رنج‌های کهن(برگزیدة مقالات دربارة شاهنامه)، به کوشش علی دهباشی، تهران، نشر مرکز.
8- دیویدسن، الگا(1387)، شاعر و پهلوان در شاهنامه، ترجمة فرهاد عطایی، تهران، نشر تاریخ ایران.
9- رواقی، علی(1392)، «شاهنامة فردوسی، دست‌نویس فلورانس»، مجموعه مقالات همایش هزارة شاهنامه، به کوشش محمّدجعفر یاحقّی، تهران، انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
10- ریاحی، محمّدامین(1389)، فردوسی، تهران، انتشارات طرح نو.
11- زرّین‌کوب، عبدالحسین(1381)، نامورنامه، دربارة فردوسی و شاهنامه، تهران، انتشارات سخن.
12- صفا، ذبیح الله(1389)، حماسه‌سرایی در ایران، تهران، انتشارات امیرکبیر.
13- فردوسی، ابوالقاسم(1393)، شاهنامة فردوسی(بر اساس چاپ مسکو)، به کوشش سعید حمیدیان، چاپ سیزدهم، تهران، نشر قطره.
14- فردوسی، ابوالقاسم(1386)، شاهنامه به کوشش جلال خالقی مطلق، دفتر ششم با همکاری محمود امیدسالار و دفتر هفتم با همکاری ابوالفضل خطیبی، تهران، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
15- قزوینی، محمّد(1332)،‌ بیست مقالة قزوینی به کوشش عبّاس اقبال آشتیانی، جلد دوم، تهران، چاپخانة مجلس شورای ملی.
16- کزّازی، میر جلال‌الدّین(1383)، نامة باستان: ویرایش و گزارش شاهنامة فردوسی، ج 1، چاپ دوم، تهران، نشر سمت.
17- محجوب، محمّدجعفر(1387)، آفرین فردوسی(سی قصّه از داستان‌های شاهنامه)، تهران، انتشارات مروارید.
18- مینوی، مجتبی(1369)، داستان رستم و سهراب از شاهنامة فردوسی، با تجدید نظر در تصحیح و توضیح متن و مقابلة با نسخة فلورانس، به کوشش مهدی قریب و مهدی مداینی، چاپ دوم، تهران، مؤسّسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
19- ـــــــــــــــــ(1372)، فردوسی و شعر او، چاپ دوم، تهران، انتشارات کتاب‌فروشی خیّام.
20- نولدکه، تئودور(1369)، حماسة ملّی ایران، ترجمة بزرگ علوی، چاپ چهارم، تهران، نشر جامی و مرکز نشر سپهر.      
ب)مقالات:
1- آیدنلو، سجّاد(1383)، «تأمّلی دربارة منابع و شیوة کار فردوسی»، نشریة دانشکدة ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، شمارة192، صص148-85.
2- حسن‌آبادی، محمود(1394)، «شفاهی یا کتبی؟ بررسی نظریّات مربوط به سرچشمة شاهنامه»، جستارهای ادبی، شمارة188، صص48-15.
3- خالقی مطلق، جلال(1386)، «از شاهنامه تا خداینامه»، نامة ایران باستان، سال هفتم، شمارة اوّل و دوم، صص119-3.       
4- خالقی مطلق، جلال(1377)، «در پیرامون منابع فردوسی»، ایران شناسی، سال دهم، شمارة3، صص539-512.
5- ـــــــــــــــــــ(1379)، «نگاهی به هزار بیت دقیقی و سنجشی با سخن فردوسی(3)»، ایرانشناسی، شمارة45، صص81-58.
6- خطیبی، ابوالفضل(1381)، «یکی نامه بود از گه باستان (جستاری در شناخت منبع شاهنامة فردوسی)»، نامة فرهنگستان، شمارة19، صص73-54.
7- ـــــــــــــــــ(1383)، «انتخاب اقدم یا ترجیح اصح؟(2)»، نامة ایران باستان، سال چهارم، بهار و تابستان، شمارة1، صص57-23.
9- دیویس، دیک(1377)، «مسئلة منابع فردوسی»، ترجمة سعید هنرمند، ایرانشناسی، سال دهم، شمارة1، صص110-92.
10- رضازاده ملک، رحیم(1383)، «دیباچة شاهنامة ابومنصوری، نامة انجمن»، شمارة13، صص166- 121.
11- متینی، جلال(1377)، «دربارة مسئلة منابع فردوسی»، ایران‌شناسی، سال دهم، شمارة2، صص430-401.
12- نحوی، اکبر(1384)، «نگاهی به روش‌های ارجاع به منابع در شاهنامه»، نامة فرهنگستان، شمارة28، صص64-32.
13- وفایی، محمّدافشین(1390)، «عیب‌جویان بیشتر گم کرده راه(نقدی بر فرهنگ شاهنامة دکتر علی رواقی)»، بخارا، شمارة85، صص737-693.