تحلیل اصطلاح «بخت» در منظومۀ «هفت پیکر» از منظر تقدیرگرایی زروانی، بانگاهی به نظریۀ تحلیل‌گفتمان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه آزاد تهران

2 استاد زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه آزاد تهران

3 استادیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه آزاد تهران

10.29252/kavosh.2020.13880.2767

چکیده

تقدیرگرایی از موضوعات حوزۀ علم فلسفه است که در ادبیّات نیز راه یافته. برمبنای نظریات فرضیه‌پردازان، تحلیل زبان در کاربرد واژه‌هاست. در این روش، عناصر یک زبان، نشانه‌ها هستند و نظام زبان نمی‌تواند منحصر به توصیف صورت‌های زبانی مستقل از کارکردهای فرامعنایی باشد. با توجّه به بسامد بالای واژۀ «بخت» در آثار شعرا، این واژه‌ها باید به عنوان واژه‌هایی نشان‌دار در نظر گرفته شود که ریشه در ناخودآگاه گویندگان آنها دارد. در این مقاله، ارتباط این گونه واژه‌ها در منظومۀ «هفت‌پیکر» نظامی با تقدیرگرایی زُروانی بررسی و شیوۀ تحلیل با نگاهی به نظریۀ تحلیل گفتمان و بررسی واژه‌ها در سطح فرامعنایی در نظر گرفته شده است.
آنچه در مدل تحلیلی فرکلاف انجام می­ شود گذشتن از چیستی توصیف متن به سوی چگونگی و چرایی تفسیر و تبیین متن است. در این تحلیل، باید از الگوی سه لایة فرکلاف برای تحلیل گفتمان استفاده کرد که به اصل متن (شامل تحلیل زبانی در قالب واژه‌ها، دستور، نظام آوایی و انسجام در سطح بالاتر از جمله)، کردار گفتمانی (تولید و مصرف متون) و کردار اجتماعی می‌پردازد. در این پژوهش، از این سه لایه، بخش «تحلیل زبانی در سطح واژه‌ها» مورد نظر بوده و ضمن بررسی واژه‌هایی نشان‌دار چون بخت و نظایرآن، درباره اغراض ثانوی و مفهوم تأویلی و کهن‌الگویی آنها بحث شده است. در پایان، با ارائۀ شواهد، نتیجه گرفته شده که اگرچه نظامی آرای کلامی اشعری را بیان کرده است، ولی هنگام استفاده از واژه‌هایی نظیر بخت؛ از الگوی تفکّر‏‏‏ زُروانی پیروی می‌کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analyzing the word "Fortune" in the "Haft peykar" from the perspective of Zurvanian ‎fatalism, regarding to “Critical discourse analysis”‎

نویسندگان [English]

  • marmar hessami 1
  • asghar dadbeh 2
  • bahram parvin gonabadi 3
1 PhD student in Persian language and literature, Azad University of Tehran
2 Professor of Persian Language and Literature, Azad University of Tehran
3 Assistant Professor of Persian Language and Literature, Tehran Azad University
چکیده [English]

Fatalism is one of the major discourses in the field of literature. In many of his actions, man accepts the ‎‎free will consciously and unconsciously, but when he fails to resort to fate and believes in and speaks of ‎‎the supreme will that has finally subjugated him. Whereas, based on the theories of theorists such as ‎‎Yule, Brown and Fairclough, discourse analysis is applied to language, it cannot be limited to describing ‎‎linguistic statements that are independent of the purposes and functions that these statements are ‎‎designed to address in human affairs. , Given the high frequency of words like "fortune" in the books of ‎‎many poets and writers, these words should be regarded as "signified" words that carry the meta-‎‎semantic and transnational concept, rooted in the subconscious and ideology of their speakers. In this ‎‎article I will attempt to examine the relationship of these words in "Haft peykar” ‘s Nezami poem with ‎Zurvanian fatalism thinking and to analyze the discourse based on Norman ‎Fairclough 's theory of ‎analysis. In this article, while discussing these vocabulary, the persistence and ‎effect of Zoroastrian-‎Mehri fatefulness on the thoughts and works of writers and poets, as well as the ‎transmission of this ‎thinking to later periods are discussed‎

کلیدواژه‌ها [English]

  • Fatalism
  • Zurvanian-Mehri rituals
  • Fortune
  • " Haft peykar” ‘s Nezami poem
  • Critical discourse analysis
الف) کتاب­ها
1. ابن بابویه، محمّدبن علی (1386). توحید، میرزایی، علی­اکبر، قم، خداباوران.
2. اسماعیل ­پور، ابوالقاسم (1377). اسطوره بیان نمادین، تهران، سروش.
3. اسمیت، ژوئل (1383). فرهنگ اساطیر یونان و روم. ترجمۀ شهلا برادران خسروشاهی. تهران: فرهنگ معاصر و روزبهان.
4. الیاده، میرچا (1372). رساله در تاریخ ادیان، جلال ستاری، تهران، سروش.
5. بنونیست، امیل (1377). دین­های ایرانی بر پایه متون معتبر یونانی، بهمن سرکاراتی، تهران، قطره.
6. بهار، مهرداد (1375). ادیان آسیایی، تهران، چشمه.
7. -------- (1386).از اسطوره تا تاریخ، تهران، چشمه.
8. -------- (1376). پژوهشی در اساطیر ایران پاره نخست و دوم، تهران، آگاه.
9. بویس، مری، آسموسن، کای بار (1389). دیانت زرتشتی، ترجمة فریدون وهمن، تهران، ثالث.
10. تفضلی، احمد (1354). مینوی خرد، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
11. جاماسب جی منوچهر جی جاماسب آسانا، عریان، سعید (1391). متون پهلوی، تهران، علمی.
12. جلالی مقدم، مسعود (1384). آیین زروانی مکتب فلسفی-عرفان زرتشتی بر مبنای اصالت زمان، تهران، امیرکبیر.
13. حافظ، شمس­الدین محمّد (1390). دیوان حافظ، به کوشش قاسم غنی و علاّمه قزوینی، تهران، زوار.
14. خاقانی شروانی، افضل­الدین ابراهیم (1379). دیوان خاقانی شروانی، با مقدّمة بدیع­الزمان فروزانفر، تهران، گل آرا.
15. دهخدا، علی­اکبر (1377). لغت­نامه، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
16. دوستخواه، جلیل (۱۳۸۷). اوستا، تهران، مروارید.
17. زنر، رابرت چارلز (1375). زروان یامعمای زرتشتی­گری، قادری، تیمور، تهران، فکرروز.
18. ---------- (1389). طلوع و غروب زرتشتی­گری، قادری، تیمور، تهران، امیرکبیر.
19- سجّادی، سید جعفر (۱۳۶۱). فرهنگ علوم عقلی، تهران، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران.
20. سعدی، مصلح الدین (1388). کلیات سعدی، تصحیح محمّدعلی فروغی، تهران، ققنوس.
21. شهرستانی، ابوالفتح. محمّدبن عبدالکریم (1387). الملل و النحل، به کوشش مصطفی خالقداد هاشمی،‌‌ تهران‌، چاپخانه اقبال‌.
22. عطارنیشابوری، فریدالدین (1369). منطق­الطیر، به اهتمام احمد رنجبر، چاپ دوم، تهران، اساطیر.
23. فردوسی، ابوالقاسم (1960). شاهنامه، زیر نظر ای برتلس و عبدالحسین نوشین، مسکو: اداره انتشارات ادبیّات خاور.
24. فرکلاف، نورمن (1379). تحلیل انتقادی گفتمان، ترجمة فاطمه شایسته پیران، تهران، مرکزمطالعات وتحقیقات رسانه­ها.
25. فرنبغ دادگی (1397). بندهش، بهار، مهرداد، چاپ ششم، تهران: توس.
26. قبادیانی بلخی، ناصرخسرو (1393). دیوان اشعار حکیم ناصرخسرو قبادیانی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
27. کولون، فرانس (1383). ادیان شرقی در کافرکیشی رومی، ترجمة تیمور قادری، تهران، امیرکبیر.
28. گیرشمن، رومن (1385). تاریخ ایران از آغاز تا اسلام، ترجمة محمّد بهفروزی، تهران، جامی.
29. معین، محمّد (1385). تحلیل هفت پیکر نظامی، چاپ دوم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
30. منشی، نصرالله (۱۳88). کلیله و دمنه، تصحیح مجتبی مینوی، تهران، ثالث.
31. موله، م. (۱۳۸۶). ایران باستان، ترجمة ژاله آموزگار، تهران، توس.
32. نظامی، الیاس بن یوسف (١٣٧٨). هفت پیکر، به کوشش حسن وحید دستگردی، تهران، سوره.
33. هینلز، جان (1396). شناخت اساطیر ایران ، ژاله آموزگار و احمد تفضّلی، تهران، چشمه.
 
ب) مقالات
1. ایرانی ، محمّد و دیگران (1398). «تحلیل واژگان مرتبط با اجتماعیات در خمسة نظامی با رویکرد تحلیل انتقادی گفتمان فرکلاف»، متن پژوهی ادبی، تابستان، دوره 23، شماره 80، صص 60-33.
2. حجتی­زاده، راضیه (١٣٩٦). «وجه پنهان معنا و زبان پنهان واژه­ها بررسی نقش یاری رسان دلالت­های ضمنی در تبیین اغراض ثانوی گزاره­های پرسشی»، دوفصلنامة زبان و ادبیات فارسی، پاییز و زمستان، شمارة ٨٣، صص 94-73.
3. دادبه، اصغر (1371). «تجلی برخی از آراء کلامی-فلسفی در اشعار نظامی»، فرهنگ، پاییز، شماره 10، صص 130-87.
4. علی­ اکبری، نسرین و مهرداد حجازی (1388). «تحلیل استعلایی هفت پیکر»، پژوهش­های زبان و ادبیّات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان، سال چهل و پنجم، دوره جدید، پاییز، شماره سوم، صص 58-35.
5. فرخ ­نیا، مهین­دخت (1393). «بنمایه­های عرفان گنوسی در داستانی از هفت پیکر نظامی»، فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره­شناختی، س 10، شماره 35 تابستان، صص 284 تا 213.