«کسب» و «ترک» در متون منثور عرفانی تا پایان قرن هفتم (ﻫ .ق.) بر اساس مقتضیات حال و مقام

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهرکرد

2 استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهرکرد

3 استادزبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهرکرد

10.29252/kavosh.2023.19233.3332

چکیده

کسب و کار و ترک آن از مباحث مورد اختلاف نزد صوفیان است. در قرآن و احادیث و سیرۀ نبوی بر کسب‌کردن تأکید شده‌است. برخی از عرفا طبق سنت پیامبر گرامی اسلام (ص) بر کسب‌کردن و برخی دیگر بر ترک آن تأکید داشته‌اند. از آنجا که صوفیان دربارۀ کسب‌ و کار یا ترک آن نظریات و عقاید متفاوتی دارند، به گونه‌ای که برخی کسب را ترجیح نهاده و برخی ترک را، این مقاله بر آن است تا در حد مقدور، به تحلیل کسب و ترک آن در امّهات متون عرفانی بپردازد و به این پرسش پاسخ دهد که مقتضای حال و مقام سالک در بحث کسب و ترک چگونه است؟ روش تحقیق در این گفتار، اسنادی-کتابخانه‌ای و از نوع توصیفی-تحلیلی است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که سالک (مرید) و عارف برحسب مقتضای حال یا مقامی که در آن قرار داشته به کسب و یا ترک کسب اهتمام ورزیده‌ و اختلاف‌نظر دربارۀ تأکید بر کسب و یا ترک آن در کتب صوفیه از همین مسأله ناشی شده‌ و نیز ترک کسب و توکّل از مقتضیات حال سکر و مقام فناست.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Working and abandoning it in mystic texts based on the mood and rank of practitioners

نویسندگان [English]

  • razieh reiisi nafchi 1
  • AHMAD AMIN 2
  • jahangir safari 3
1 Phd student of Persian language and literature (Mystical) of Shahrekord University
2 Assistant professor of persain language and literature in Shahrekord University,
3 Professor of Persian Language and Literature shahrekord university
چکیده [English]

The Employment and unemployment issue is one of the disputed topics among sufists. In the Qur'an, hadiths (the statements of the prophet) and the prophet's life, occupation is emphasized. According to the tradition of the prophet of Islam, some mystics have emphasized occupation and others have suggested leaving it. Since mystics have different opinions about employment and unemployment in such a way that some prefer occupation and some prefer abandoning it, this article aims to analyze the employment and unemployment in mystic texts as much as possible. To answer the question ‘what is the status of the disciple in the discussion of occupation and joblessness it? The research method is descriptive-analytical, and the data are collected through the documentary-library method. The results of the research indicate that the seeker (disciple) and the mystic, according to the requirements of their mood and rank, were interested in occupation and abandoning it, and there is a difference of opinion regarding employment and unemployment. Mystical books arose from this issue, and getting job and trust in God is one of the requirements for the states of ecstasy and fatality.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Employed
  • Jobless
  • Mystical texts
  • Mood
  • state
  • Sufism
  1. الف) کتاب­ها

    1. قرآن کریم
    2. ابن‌جوزی، ابوالفرج (1368)، تلبیس ابلیس، ترجمۀ علیرضا ذکاوتی‌قراگزلو، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
    3. استعلامی، محمد (1398)، فرهنگنامۀ تصوف و عرفان (مباحث، اعلام، اصطلاحات و تعبیرات)، تهران: فرهنگ معاصر.
    4. انصاری، خواجه عبدالله (1362)، طبقات‌الصوفیه، با تصحیح و حواشی و تعلیقات و فهارس و قواعد دستوری عبدالحی حبیبی قندهاری، به اهتمام و کوشش حسین آهی، تهران: فروغی.
    5. برتلس، یوگنی ادواردویچ (1376)، تصوف و ادبیات تصوف، ترجمۀ سیروس ایزدی، تهران: امیرکبیر.
    6. بغدادی، مجدالدّین (1368)، تحفةالبرره فی مسائل العشره، به اهتمام حسین حیدرخانی مشتاقعلی، ترجمۀ محمدباقر ساعدی‌خراسانی، تهران: مروی.
    7. پارسا، خواجه محمد (1381)، فصل‌الخطاب، با تصحیح، مقدمه و تعلیقات جلیل مسگرنژاد، تهران: نشر دانشگاهی.
    8. پاینده، ابوالقاسم (1377)، نهج‌الفصاحه، تهران: انتشارات جاویدان.
    9. جام، شیخ احمد (1368)، انس‌التائبین، تصحیح و توضیح علی فاضل، تهران: توس.
    10. ـــــــــــــ (1381)، سراج‌السائرین، مقدمه، تصحیح و تعلیق حسن نصیری‌جامی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات انسانی.
    11. ـــــــــــــ (1390)، حدیقة‌الحقیقه، مقدمه، تصحیح و توضیح حسن نصیری‌جامی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
    12. جندی، مؤیدالدّین (1362)، نفخة‌الروح و تحفة‌الفتوح، با تصحیح، تعلیق نجیب مایل‌هروی، تهران: مولی.
    13. حارث محاسبی، ابوعبدالله (1389)، الرعایة لحقوق الله، ترجمۀ محمودرضا افتخار‌زاده، تهران: جامی.
    14. ـــــــــــــ (1407هـ)، المکاسب، بیروت: چاپ عبدالقادر احمدعطا.
    15. خطیبی‌بلخی، بهاء‌الدّین محمدبن حسین (1352)، معارف، مجموعه مواعظ و سخنان سلطان‌العلماء بهاء‌ولد، تهران: طهوری.
    16. دیلمی، ابوالحسن (1363)، سیرت شیخ کبیر ابوعبدالله‌ابن خفیف شیرازی، با ترجمۀ فارسی رکن‌الدین یحیی‌بن جنید شیرازی، تصحیح ا.شیمل-طاری، تهران: بابک.
    17. ذکاوتی‌قراگزلو، علیرضا (1390)، بازشناسی و نقد تصوف، تهران: سخن.
    18. راوندی، مرتضی (1997م)، تاریخ اجتماعی ایران، فرقه‌های مذهبی ایران، سوئد: آرش.
    19. زرین‌کوب، عبدالحسین (1383)، تصوف ایرانی در منظر تاریخی آن، ترجمۀ مجدالدّین کیوانی، تهران: سخن.
    20. ـــــــــــــ (1396)، جستجو در تصوف ایران، تهران: امیرکبیر.
    21. ژوزف، ادوارد (1362)، نخجیران، بحثی دربارۀ داستان نخجیران و شیر و خرگوش، از دفتر اول مثنوی معنوی مولانا جلال‌الدّین بلخی، تهران: امیرکبیر.
    22. سرّاج‌طوسی، ابونصر (1382)، اللمع فی التصوف، تصحیح و تحشیۀ رینولد آلن نیکلسون، ترجمۀ مهدی محبتی، تهران: اساطیر.
    23. سلمی، ابوعبدالرحمن (1369)، مجموعۀ آثار ابوعبدالرحمن سلمی، بخش‌هایی از حقایق‌التفسیر و رسائل دیگر، تهران: نشر دانشگاهی.
    24. ـــــــــــــ (1385)، جوانمردی و جوانمردان، کتاب الفتوة، ترجمۀ قاسم انصاری، قزوین: حدیث امروز.
    25. سمعانی، شهاب‌الدّین ابوالقاسم احمدبن ابی‌المظفر منصور (1386)، روح‌الارواح فی شرح اسماء الملک الفتاح، تصحیح و توضیح نجیب مایل هروی، تهران: علمی و فرهنگی.
    26. سمنانی، علاء‌الدوله (1366)، چهل مجلس یا رسالۀ اقبالیه، مقدمه، تصحیح و تعلیقات نجیب مایل‌هروی، تهران: ادیب.
    27. ـــــــــــــ (1369)، مصنّفات فارسی، به اهتمام نجیب مایل‌هروی، تهران: علمی و فرهنگی.
    28. سهروردی، ابوالنجیب عبدالقاهر (1363)، آداب‌المریدین، ترجمۀ عمربن محمد‌بن احمد شیرکان، با تصحیحات و استدراکات نجیب مایل‌هروی، تهران: مولی.
    29. سهروردی، ابوحفص عمربن عبدالله (1364)، عوارف‌المعارف، ترجمۀ ابومنصور عبدالمؤمن اصفهانی، به اهتمام قاسم انصاری، تهران: علمی و فرهنگی.
    30. شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1387)، قلندریه در تاریخ، دگردیستی‌های یک ایدئولوژی، تهران: سخن.
    31. ـــــــــــــ (1385)، چشیدن طعم وقت، از میراث عرفانی ابوسعیدابوالخیر، تهران: سخن.
    32. طبسی‌نیشابوری، محمدبن احمدبن ابی‌جعفر (1354)، منتخب رونق‌المجالس، به کوشش احمدعلی رجائی، تهران: دانشگاه تهران.
    33. عبادی‌مروزی، ابومنصور (1362)، مناقبالصوفیه، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار، تهران: ایران زمین.
    34. عطار نیشابوری، شیخ فریدالدّین (1384)، تذکرة‌الاولیاء، تصحیح محمد استعلامی، تهران: زوار.
    35. غزالی، ابوحامد محمد (1370)، کتاب الاربعین، ترجمۀ برهان‌الدّین حَمدی، تهران: اطلاعات.
    36. ـــــــــــــ (1378)، کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیو جم، تهران: علمی و فرهنگی.
    37. غزالی، احمد (1376)، آثار فارسی احمد غزالی، به کوشش احمد مجاهد، تهران: دانشگاه تهران.
    38. غنی، قاسم (1330)، تاریخ تصوف در اسلام، تهران: ابن سینا.
    39. قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم‌بن هوازن (1396)، ترجمۀ رسالۀ قشیریه، تصحیح سیده‌مریم روضاتیان و سیدعلی‌اصغر میرباقری‌فرد، تهران: سخن.
    40. کاشانی، عز‌الدّین محمود‌بن علی (1394)، مصباحالهدایه و مفتاح‌الکفایه، تصحیح جلال‌الدّین همایی، تهران: سخن.
    41. گوهرین، صادق (1383)، شرح اصطلاحات تصوف، تهران: زوار.
    42. گیلانی، عبدالقادر (1376)، فتح الربانی، ترجمۀ محمدجعفر مهدوی، تهران: احسان.
    43. محمدی ری‌شهری، محمد (1386)، میزان‌الحکمه، ترجمۀ حمیدرضا شیخی، تصحیح علی حچیمی و دیگران، جلد دهم، قم: انتشارات دارالحدیث.
    44. مستملی‌بخاری، امام ابوابراهیم اسماعیل‌بن محمد (1363)، شرح التعرف لمذهب التصوف (نورالمریدین و فضیحة المدعین)، تصحیح محمد روشن، تهران: اساطیر.
    45. مکّی، ابوطالب (1396)، قوت‌القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید، ترجمۀ مهدی افتخار، قم: آیت اشراق.
    46. ـــــــــــــ (1397)، قوت‌القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید، ترجمۀ مهدی افتخار، قم: آیت اشراق.
    47. میهنی، محمدبن منوّر (1371)، اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی‌سعید ابوالخیر، تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: آگاه.
    48. هجویری، ابوالحسن علی‌بن عثمان (1390)، کشف‌المحجوب، به تصحیح محمود عابدی، چاپ هفتم، تهران: سروش.

    ب) مقالات

    1. رضائی، مهدی؛ میمنه، حیدرعلی و ریحانه‌السادات داربوی (1393)، «علل و انگیزه‌های مشارکت اجتماعی صوفیان بر اساس متون نثر عرفانی سدۀ پنجم و ششم»، مجلۀ پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا)، سال 8، شمارۀ 1، صص 110-79.
    2. طباطبائی، سیدمهدی؛ ملیکا حاجی‌شعبانیان (1398)، «بررسی جایگاه پیشه‌ها و حرف در اندیشۀ عارفان و سالکان مسلمان تا پایان قرن ششم هجری (بر اساس متون منتخب منثور عرفانی)»، مطالعات عرفانی، جلد 15، شماره 1، صص145-172.
    3. عباسی‌مقدم، مصطفی؛ روح‌الله محمدعلی‌نژاد (1389)، «توکّل از منظر تفاسیر عرفانی»، مطالعات قرآن و حدیث، جلد3، شمارۀ2، صص 125-147.
    4. قبادی، حسینعلی؛ غلامحسین‌زاده، غلامحسین؛ مریم مشرّف و مریم رامین‌نیا (1389)، «چندآوایی و منطق گفتگویی در نگاه مولوی به مسأله جهد و توکّل با تکیه‌بر داستان شیر و نخچیران»، مجلۀ جستارهای نوین ادبی، جلد 43، شمارۀ3، صص71-94.

    ج)پایان‌نامه‌ها

    1. تاراج، عطا (1395)، بررسی و مقایسۀ اخلاق معاش از دیدگاه امام محمد غزالی و زرتشت، رسالۀ کارشناسی‌ارشد، دانشگاه محقق اردبیلی.
    2. جهانگرد، مریم (1376)، فرهنگ اصطلاحات عرفانی براساس رسایل منثور شاه نعمت الله ولی، رسالۀ کارشناسی‌ارشد، دانشگاه یزد.