ملاحظات بینامتنی در شعر و زندگی خاقانی و بهار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه فرهنگیان اهواز

2 استاد زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه شهید چمران اهواز

10.29252/kavosh.2023.19229.3331

چکیده

یکی از مهم­ترین رویکردهای ادبی در نقد ادبی جدید، بینامتنیت یا رویکرد میان­ متنی است؛ این اصطلاح را ژولیا کریستوا در حدود پنجاه سال قبل مطرح کرد و باب تازه­ای برای تحلیل متون گشود. در بینامتنیت، بر خلاف دیدگاه­ های کلاسیک که متون را حاصل نبوغ شاعر یا کاتب می­ پنداشتند، بحث بر سر آن است که متون بر یکدیگر تأثیر می­ گذارند و از این رهگذر، آثار جدید خلق می­ شود. به عبارت دیگر، بن­مایۀ جنبه‌هایی از آثار متأخر، آثار متقدم است و هر اثری می ­تواند ضمن تأثیرپذیری از آثار پیشین، بر آثار پسین نیز مؤثر باشد. در تحلیل های بینامتنی، هدف عمده، نشان‌دادن مشابهت­ های موجود در متون ادبی، اعم از نظم یا نثر است. در ادبیات و بویژه، متون شعری، می توان وجوه تشابه قابل توجهی در بین آثار ادبی یافت و نشان‌دادن این همانندی­ ها می­ تواند برای درک نکته‌های غامض یا روشن‌کردن ابعادی از این متون، سودمند باشد.
نگاهی به اشعار ملک­ الشعراء بهار (1265-1330)، شاعر، ادیب و سبک­ شناس معاصر -با وجود ادعای خود او در داشتن سبکی نو- گویای آن است که بهار، در زمینه‌های تعبیرات و مضامین ... از سرایندگان کهن و بویژه خاقانی شروانی(520-595 ﻫ­­­.ق)، متأثّر بوده است. این مقاله کوششی است برای نشان‌دادن این تأثیرپذیری و نمایاندن همانندی‌های این دو سراینده و بازنمودِ توجه بهار به سراینده نامدار شروان، و سرانجام آن که بهار تا چه میزان در بسیاری از مضامین شعری خود از خاقانی شروانی بهره گرفته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

ملاحظات بینامتنی در شعر و زندگی خاقانی و بهار

نویسندگان [English]

  • naim maravene 1
  • Nasrollah Emami 2
1 Assistant Professor of Persian Language and Literature at Farhangian University of Ahvaz
2 Professor of Persian language and literature at Shahid Chamran University of Ahvaz
چکیده [English]

یکی از مهم‌ترین رویکردهای ادبی در نقد ادبی جدید ، بینامتنیت یا رویکرد میان‌متنی است؛ این اصطلاح را ژولیا کریستوا در حدود پنجاه سال قبل مطرح کرد و باب تازه‌ای برای تحلیل متون گشود. در بینامتنیت، بر خلاف دیدگاه‌های کلاسیک که متون را حاصل نبوغ شاعر یا کاتب می‌پنداشتند، بحث بر سر آن است که متون بر یکدیگر تاثیر گذاشته و آثار جدید خلق می‌شود؛ به عبارت دیگر، بنمایۀ جنبه هایی از آثار متاخر، آثار متقدم است و هر اثری می‌تواند ضمن تاثیرپذیری از آثار پیشین، بر آثار پسین نیز موثر باشد. در تحلیل‌های بینامتنی، هدف عمده، نشان دادن مشابهت‌های موجود در متون ادبی، اعم از نظم یا نثر است. در ادبیات، بویژه متون شعری ، می‌توان وجوه تشابه قابل توجهی در میان آثار ادبی یافت که نشان دادن این همانندی‌ها می‌تواند برای درک نکته های غامض یا روشن کردن ابعادی از این متون سودمند باشد. نگاهی به اشعار ملک‌الشعرای بهار، شاعر ، ادیب و سبک‌شناس فقید، - با وجود ادعای وی در داشتن سبکی نو- گویای آن است که بهار، در زمینه موضوع ، تعبیرات و مضامین... از سرایندگان کهن به‌ویژه خاقانی شروانی متاثّر بوده است. این مقاله کوششی است برای نشان دادن این تاثیر پذیری و نمایاندن همانندی های این دو سراینده و بازنمودِ توجه بهار به سراینده نامدار شروان، و سرانجام آن که بهار تا چه میزان در بسیاری از مضامین شعری خود از خاقانی شروانی بهره گرفته است.

کلیدواژه‌ها [English]

  • خاقانی
  • بهار
  • بینامتنیت
  • ادب غنایی مشابهتهای شعری و هنری
  • مضمون
  1. الف) کتاب­ها

    1. آرین­پور، یحیی (1387)، از نیما تا روزگار ما (تاریخ ادب فارسی معاصر)، چاپ پنجم، تهران: زوار2.
    2. . آلن، گراهام (1380)، بینامتنیت، ترجمة پیام یزدانجو، تهران: نشر مرکز.
    3. احمدی، بابک (1370)، ساختار و تأویل متن (نشانه‌شناسی و ساختارگرایی)، تهران: نشر مرکز.
    4. امامی، نصرالله (1387)، ارمغان صبح: گزیده قصاید خاقانی‌شروانی، چاپ چهارم، تهران: جامی.
    5. بهار، محمّدتقی (1335)، دیوان اشعار، به کوشش محمّد ملک زاده. تهران: چاپخانة فردوسی.
    6. حافظ، شمس­الدّین محمد (1374)، دیوان، به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی، مقدمه و مقابله و کشف‌الابیات از رحیم ذوالنور، چاپ چهارم، تهران: زوار.
    7. خاقانی، افضل‌الدّین بدیل (1388)، دیوان خاقانی شروانی، به کوشش ضیاءالدّین سجّادی، چاپ نهم، تهران: زوّار.
    8. داد، سیما (1387)، فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران: مروارید.
    9. دهخدا، علی­اکبر (1363)، امثال و حکم، چاپ ششم، تهران: امیرکبیر.
    10. زرین­کوب، عبدالحسین (1381)، از گذشتة ادبی ایران، تهران: سخن.
    11. سپانلو، محمدعلی (1382)، ملک­الشعراء بهار، تهران: طرح نو.
    12. شهمردان، بن ابی الخیر (1362)، نزهت­نامه، تصحیح فرهنگ جهان­پور، چاپ دوم، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
    13. صفا، ذبیح­الله (1336)، تاریخ ادبیات در ایران، چاپ سوم، تهران: ابن سینا.
    14. ظفری، ولی­الله (1364)، حبسیه در ادب فارسی، تهران: امیرکبیر.
    15. عابدی، کامیار (1376)، به یاد میهن، تهران: ثالث.
    16. فروزان­فر، بدیع­الزّمان (1350)، سخن و سخنوان، چاپ سوم، تهران: خوارزم.
    17. مجلسی، محمدباقر(1403 ق) بحار الانوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    18. مکاریک، ایرنا ریما (1385)، دانش‌نامه نظریه‌های ادبی معاصر، ترجمه مهران مهاجر و محمد نبوی، چاپ دوم، تهران: آگه.
    19. میرصادقی، جمال و میمنت میرصادقی.(1388). واژه­نامه­ی هنر داستان نویسی: فرهنگ تفضیلی اصطلاح­های ادبیّات داستانی. تهران: کتاب مهناز. چاپ دوّم.
    20. میرصادقی، میمنت (1376)، واژه‌نامه هنر شاعری: فرهنگ تفصیلی اصطلاحات فن شعر و سبک‌ها و مکتب‌های آن‌، تهران: کتاب مهناز.
    21. نامورمطلق، بهمن (1390)، درآمدی بر بینامتنیت، تهران: سخن.
    22. نیکوهمت، احمد (1361)، زندگانی و آثار بهار، تهران: آباد.
    23. یاحقی، محمدجعفر (1385)، جویبار لحظه­ها (ادبیات معاصر فارسی)، چاپ نهم، تهران: جامی.

    ب) مقالات

    1. آقاحسینی، حسین (1373)، «کهن­گرایی و نوآوری در شعر ملک­الشعراء بهار»، کیهان ­فرهنگی، شماره 118 و 119، صص 22-20.
    2. اکبری، منوچهر و سیدمهدی زرقانی (1380)، «جایگاه و نقش دین در اندیشه شعری ملک­الشعرای بهار»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، جلد 1، شماره 1 (ضمیمه)، صص 140-125.
    3. بابایی، رضا (1380)، «نگاهی به دیوان ملک­الشعرای بهار»، آینة پژوهش، جلد 12، شماره 68، صص 72-66.
    4. پارسا، سیداحمد و چیمن خوشنمای بهرامی (1396)، «رد پای خاقانی در سروده­های بهار»، همایش ملی ملک­الشعراء بهار، مجله مهرا، صص 17-1.
    5. پاینده، حسین (1387)، «نقد شعر «آی آدم‌ها» سرودة نیما یوشیج از منظر نشانه‌شناسی»، نامة فرهنگستان، جلد 10، شماره 4، صص 95-113.
    6. تجلیل، جلیل (1387)، «تصویرسازی در شعر بهار»، مجموعه مقالات یادی دوباره از بهار، تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، صص 48-45.
    7. ثروت، منصور (1386)، «سرنوشت مشترک شاعران بزرگ دوره مشروطیت»، کتاب ماه ادبیات، جلد 1، شماره 3، صص 31- 26.
    8. دزفولیان، کاظم (1380)، «دو شاعر زندانی»، آینه پژوهش، جلد 12، شماره 69، صص 17-25.
    9. رضایی دشت‌ارژنه، محمود و نعیم مراونه (1394)، «بررسی بازتاب اساطیر یونان در آثار نظامی گنجوی»، پژوهش­های ادبیات تطبیقی، دوره 3، شماره 1، 190-165.
    10. شفیعی­کدکنی، محمدرضا (1385)، «شعر بهار»، بخارا، شماره 55، صص 149- 141.
    11. نامور مطلق، بهمن (1386)، «مطالعه ارجاعات درون‌متنی در مثنوی با رویکرد بینامتنی»،پژوهشنامه علوم انسانی (دانشگاه شهید بهشتی)، شماره 54، صص 442-429.