عجایب المخلوقات و غرائب المجودات: تحلیلی سبکی بر اساس خروج سازه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

گروه زبان شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد مشهد، ایران

10.29252/kavosh.2025.22685.3666

چکیده

عجایب‌نامه‌ها گونه‌ای از آثار کمتر شناخته شدۀ فارسی هستند که به توصیف پدیده‌ها و موجودات ناشناخته می‌پردازند. پژوهش حاضر با انتخاب تمام متن کتاب عجایب المخلوقات و غرائب الموجودات طوسی (متعلق به قرن ششم هجری)، و با هدف تحلیل ساختاری خروج بند موصولی به عنوان یک شاخص سبکی، به بررسی بندهای وصفی و گروه‌های حرف اضافه‌ای بر مبنای فرآیند نحوی خروج سازه‌های آن پرداخته است. نتایج پژوهش نشان­ دهندۀ آن است که بیشترین تعداد خروج اختیاری سازه‌ها، شامل بندهای وصفی توصیف‌گر یک گروه اسمی است؛ در مقابل نرخ خروج گروه حرف اضافه‌ای در این اثر، برابر با 36 درصد ‌است. همچنین نسبت میان خروج و حفظ بندهای وصفی در متن کتاب، با 88 نمونه خروج بند وصفی و 79 نمونه حفظ این بند در جایگاه کانونی خود، تقریباً برابر بوده است. نرخ خروج بندهای وصفی از جایگاه‌های مختلف جمله نشان‌دهندۀ آن است که اگرچه جایگاه‌های اصلی مانند فاعلی و مفعولی بیشترین سهم خروج را دارند(58 درصد)، اما جایگاه‌های غیر اصلی چون متممی، قیدی و ... نیز به نسبتی قابل توجه (42 درصد) در این فرایند مشارکت داشته ­اند. تحلیل سازه‌های خروج یافته از منظر وزن دستوری و طول آن نیز نشان‌دهندۀ رویکردی بینابینی در این اثر است که با طول بند 84/6 و وزن دستوری 58/3 آن را در جایگاهی مابین شاخص‌های نثر مرسل و نثر مصنوع قرار می­دهد و بدین ترتیب از منظر شاخص سبکی خروج سازه، سبک آن میانه‌رو و معتدل ارزیابی می‌شود. از سوی دیگر، نمونه­ های بررسی شده در کتاب عجایب­ المخلوقات و غرائب­ الموجودات نشان‌دهندۀ تنوع آوایی و کاربرد متناوب و همزمان نشانۀ موصول‌ساز «که» و «کی» در آن است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Aja'ib al-Makhluqat wa Ghara'ib al-Mawjudat: A stylistic analysis based on constituent extraposition

نویسندگان [English]

  • Elham Mizban
  • Ali Alizadeh
  • Shahla Sharifi
Department of Linguistics, Faculty of Letters and Humanities, Ferdowsi University of Mashhad Mashhad, Iran
چکیده [English]

Wonders books make up a lesser-known category of the Persian literature that explore and describe unknown phenomena and creatures. This study examines the full text of the book Aja’ib al-Makhluqat wa Ghara’ib al-Mawjudat by Tousi, dating back to the 12th century, focusing on relative clauses and prepositional phrases based on the syntactic process of constituent extraposition. The findings reveal that the majority of optional extraposition occurs with the relative clauses describing a noun phrase, whereas the rate of prepositional phrase extraposition in this work is 36%. Additionally, the proportion between the extraposed and retained relative clauses in the text is nearly balanced, with 88 instances of extraposition and 79 instances of retention in their canonical positions. The rate of extraposition of relative clauses from various sentence positions indicates that, while the main positions, such as those of subjects and objects, account for the majority (58%), other positions like complement and adverbial also significantly contribute (42%) to this process. The analysis of the extraposed structures in terms of grammatical weight and length shows an intermediate approach in this text, positioning it between the characteristics of Morsal prose and elaborate prose, with a clause length of 6.84 and a grammatical weight of 3.58. Thus, from a stylistic perspective concerning extraposition indicators, the style is assessed as moderate and balanced. Moreover, the examined examples in the book demonstrate phonological diversity and the alternating and simultaneous use of the relative markers “ke” and “ki”.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Constituent extraposition
  • Grammatical weight
  • Relative clause
  • Mohammad Tuosi
  • Aja'ib al-Makhluqat

مراجع

  1. الف) کتاب­ها

    1. بهار، محمد تقی (1355)، سبک‌شناسی، تهران: امیرکبیر.
    2. دمشقی، محمدبن‌ابی‌طالب (1382)، نخبة­الدهر فی عجایب البرو البحر، به کوشش سید حمید طبیبیان، تهران: اساطیر.
    3. رامهرمزی، بزرگ بن شهریار (۱۳۴۸)، عجایب هند، به کوشش محمد ملک­زاده، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
    4. سیرافی، حسن (1381)، سلسلة­التواریخ (اخبار الصین و الهند)، ترجمۀ حسین قوچانلو، تهران: اساطیر.
    5. شمیسا، سیروس (1369)، تاریخ تطور نثر فارسی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
    6. طبری، محمدبن‌ایوب (1391)، تحفۀالغرایب، جلال متینی، تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
    7. طوسی، محمدبن محمود (1375)، عجایب‌نامه: عجایب المخلوقات و غرائب الموجودات، به تصحیح جعفر مدرس صادقی، تهران: مرکز.

    8 . قزوینی، زکریا بن‌ محمد (1392)، عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات، به کوشش مسعود غلامیه، یوسف بیگ‌باباپور، تهران: مجمع ذخائر اسلامی.

    1. منزوی، علینقی و حبیب الله عظیمی (1332)،فهرست کتابخانۀ اهدایی آقایسید محمدمشکوة به کتابخانۀ دانشگاه تهران، تهران: دانشگاه تهران.
    2. موجانی، سیدعلی و امیریزدان علیمردان (1377)، فهرست نسخ خطی فارسی انستیتوی آثار خطی تاجیکستان، تهران: اداره نشر وزارت امور خارجه.
    3. ناتل خانلری، پرویز (1387)، تاریخ زبان فارسی، تهران: فرهنگ نشر نو.

    ب) مقاله‌ها

    1. آزموده، حسن؛ محمد عموزاده و والی رضایی (1396)، «بررسی جابه جایی بند موصولی فارسی در زبان فارسی امروز بر اساس دستور کلام»، فصلنامه علمی-پژوهشی زبان­پژوهی دانشگاه الزهرا، سال9، دورۀ 24، صص85-59
    2. ابیضی اسفهلان، پروین و احمد محمدی (۱۳۹۹)، «بررسی و مقایسه مضامین مشترک در تحفۀ­الغرائب طبری و عجایب­نامه همدانی». سبک­شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، دوره 55، صص 285- 307.
    3. استاجی، اعظم (1389)، «بررسی تاریخی کارکردهای چندگانه «که» در فارسی امروز»، مجله زبانشناسی و گویش­های خراسان دانشگاه فردوسی مشهد، سال 3، صص 1-13.
    4. اشکواری، محمد جعفر؛ سیدجمال موسوی و مسعود صادقی (1396)، «عجایب­نگاری در تمدن اسلامی: خاستگاه و دوره بندی»، مطالعات تاریخ اسلام، سال33، صص 29-52.
    5. راسخ مهند، محمد و همکاران (1391)، «تبیین نقشی خروج بند‌موصولی در زبان فارسی»، مجله پژوهش­های زبانشناسی، سال1، صص 21-40.
    6. زمردی، حمیرا و فاطمه مهری (1393)، «عجایب‌نامه‌ها و متون عجایب‌نامه‌ای: معرفی ساختاری متن‌ها»، سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال 26، صص 339-354.
    7. سلطانی نیا، وحیده؛ مریم غلامرضا‌بیگی و مریم شایگان (۱۴۰۲)، «بررسی ویژگی­های سبکی عجایب‌‌المخلوقات و غرایب‌الموجودات طوسی با تامّلی در سطح فکری». سبک­شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، شماره 85، صص 137-153.

    8 . سهل‌الدین، مائده (۱۴۰۱)، «بررسی تطبیقی برخی عناصر عجایب‌نامه‌ها با بعضی متون ادبی و اسرائیلیات مفسران»، نامه فرهنگستان، شماره 83، صص 101-123.

    1. غلامرضا‌بیگی، مریم و وحیده سلطانی نیا، (۱۴۰۰)، «بررسی نحله‌های فکری - اعتقادی مؤثر بر توصیف آفرینش در عجایب‌المخلوقات طوسی»، نثر پژوهی ادب فارسی، شمارۀ 50، صص 175-197.
    2. میزبان، الهام، علی علیزاده و اعظم استاجی (1399)، «مقایسه خروج بند موصولی در سفرنامه های زبان فارسی (با تمرکز بر سه سفرنامه)»، متن­شناسی ادب فارسی، سال 4، دورۀ 48، صص 53-71
    3. ----------------------------- (1401)، «دلایل خروج بند موصولی در متون تاریخی: مطالعه موردی سفرنامه ناصر خسرو)»، فصلنامه علمی زبان پژوهی دانشگاه الزهرا، سال 14، دورۀ 44، صص 181-208

     

    ج) پایان‌نامه‌ها

    1. پیری، حامد (1390)، «سبک‌شناسی کتب تاریخی عصر صفویه»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد به راهنمایی عیسی نجفی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه رازی.
    2. حیدری، جبرائیل (1395)، «بررسی تفاوت سبک‌های نثر فنی دبیرانه و مرسل علمی در سطح ساختمان نحوی جملات مرکب، با تکیه بر تاریخ جهانگشای جوینی و اخلاق ناصری خواجه نصیرالدین طوسی»، پایان نامه کارشناسی ارشد به راهنمایی مهدی کمالی، دانشگاه زنجان، دانشکده علوم اجتماعی.
    3. شهابی محمدآبادی، مریم (1390)، «بررسی ویژگی‌های نحوی نثر فارسی دورۀ صفویه»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد به راهنمایی فریده حق‌بین، دانشگاه الزهرا.

     

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار