تحلیل مصیبت‌نامۀ عطّار بر پایۀ نظریۀ «بازی» از دیدگاه باختین

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموختة دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه تربیت مدرّس

2 استاد زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه تربیت مدرّس

3 استاد زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه الزهرا

4 دانشیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه گیلان

10.29252/kavosh.2020.1919

چکیده

«بازی» که در معنای عام فعالیتی سرخوشانه محسوب می‌شود، از زمان اندیشمندان یونان باستان تا امروز، در معانی و کارکردهای گوناگون، به‌عنوان اصطلاحی برجسته در حوزه‌های مختلف کاربرد داشته است. میخائیل باختین، اصطلاح «بازی» را به‌عنوان امری جدی، هدفمند و ایدئولوژیک در پیوند با سیاست، اجتماع و متون ادبی مورد توجه قرار می‌دهد و آن را عامل برهم‌زدنِ سامانِ گفتمانِ تثبیت‌شده می‌داند. از دید او بازی از طرق مختلف به متن خاصیت مکالمه‌گری می‌بخشد.
مصیبت‌نامۀ عطّار یکی از متن‌هایی است که در عناصر و ساختار آن، می‌توان بازی مورد نظر باختین را ردیابی کرد. این منظومه از سامان مسلط و غالب اجتماعی، مذهبی و عرفانی زمانۀ خود عبور می‌کند و عناصری چون کارناوال، ژانرهای گفتگوی سقراطی و ساتیر منی‌په در شکل آیرونی و نیز نقیضه به‌عنوان وسایط بازی، در آن، حضوری برجسته دارند. این جستار با روش تحلیلی –  توصیفی، عناصر یاد شده را در مصیبت‌نامۀ عطّار تحلیل می­کند و روشن می‌سازد که عطّار در مصیبت‌نامه، با تمرکز بر بخشی از متون عرفانی پیش از خود و گفتمان مسلط بر آنها، ساختاری آیرونیک و نقیضی پدید آورده و بدین ترتیب موفق شده است به بازی با عناصر مختلف این متون بپردازد و از این رهگذر، میان عناصر مختلف متن خود و متون پیشینو نیز آواهای گوناگون حوزۀ عرفان و تصوّف مکالمه ایجاد کند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

An Analysis of Attar’s Mosibatnameh based on the play theory and from the perspective of Bakhtin

نویسندگان [English]

  • atie mashaheri 1
  • Hosein Ali ghobadi 2
  • maryam Hosseini 3
  • Alireza nikooi 4
1 Ph.D. Candidate of TarbiatModares University
2 Faculty Member of Tarbiat Modarres University of Persian Language and Literature
3 Faculty Member of Alzahra University of Persian Language and Literature
4 Faculty Member of Gilan University of Persian Language and Literature
چکیده [English]

Tabaghat Sufia of Ansari (fifth century) and Tazkirat al-Awliya of Attar (sixth century) and Nafahaat ol-Ons of Jami (ninth century) are among the biographies written in three consecutive periods with the sole purpose of teaching the basics of Sufism according to the intellectual attributes. These works explore the personality traits of some scholars including Ibraham Adham. Adham was one of the great Sufis of the second century. He has attracted the attention of biographers due to his significant role in the evolution of the principles of asceticism. This study casts a look at the historical works of Sufis until the time of Jamie and focuses on the Sufi character of Ibraham Adham and some of his beliefs comparatively as presented in the above-mentioned biographies. The results of the study show that Sufism is central to Adham’s character, and Ansari prefers him to other Sufis as an ascetic and a rhetorician. In Tazkirat al-Awliya, however, the humanity side of Adham is highlighted, and he is considered as a man who is on the path of humanity, free thinking, popular campaign and morality.. This study also provides possible reasons for the difference of attitudes in this regard. As a general finding, Ansari is more concerned with Sufism and Sufi ways, Attar deals more with artistic aspects and Jami prefers reasoning approaches.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Play theory
  • Bakhtin
  • Attar
  • Irony
  • Parody

مراجع

  1. الف) کتاب­ها

    1. آلن، گراهام، (1380)، بینامتنیت، ترجمه پیام یزدانجو، تهران، نشر مرکز.
    2. احمدی، بابک، (1388)، ساختار و تأویل متن، چاپ دهم، تهران: نشر مرکز.
    3. افلاطون،(1366)، فایدروس، در دورۀ آثار افلاطون، ترجمۀ محمّدحسن لطفی، تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی.
    4. باختین، میخائیل، (1395)، پرسش‌های بوطیقای داستایفسکی، ترجمه سعید صلح‌جو، تهران: نیلوفر.
    5. _________ (1387 ) تخیّل مکالمه‌ای جستارهایی دربارة رمان، تهران: چشمه.
    6. _________،(1373) سودای مکالمه، خنده، آزادی، ترجمة محمّد پوینده، تهران: شرکت فرهنگی‌هنری آرست.
    7. پلارد، آرتور، (1391)، طنز، ترجمه سعید سعید پور، چاپ پنجم، تهران: نشر مرکز.
    8. پور نامداریان، تقی،(1389)، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی، تهران : علمی و فرهنگی.
    9. __________، ( 1390 )، دیدار با سیمرغ، چاپ پنجم، تهران : پژوهشگاه علوم انسانی.
    10. تودوروف، تزوتان، (1391)، منطق گفتگویی میخاییل باختین، ترجمۀ داریوش کریمی، چاپ دوم، تهران: نشر مرکز.
    11. دریدا، ژاک، (1381)، ساختار نشانه و بازی در گفتمان علوم انسانی، در به‌سوی پسامدرن، پساساختارگرایی در مطالعات ادبی، ترجمه پیام یزدانجو، تهران: نشر مرکز.
    12. عطّار نیشابوری، فریدالدین محمّد، (1388)، مصیبت‌نامه، مقدّمه، تصحیح و تعلیقات محمّدرضا شفیعی کدکنی، چاپ پنجم،تهران: سخن.
    13. فریزر، جیمزجرج، (1384)، شاخۀ زرّین پژوهشی در جادو و دین، ترجمه کاظم فیروزمند، تهران: نشرآگاه.
    14. قشیری، عبدالکریم بن هوازن، (1385)، رساله قشیریه، تصحیحات و استدراکات بدیع الزمان فروزانفر، چاپ نهم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
    15. کریستوا، ژولیا، (1381)، کلام، مکالمه و رمان، در به‌سوی پسامدرن، پساساختارگرایی در مطالعات ادبی، ترجمه پیام یزدانجو، تهران: نشر مرکز.
    16. گادامر، هانس گئورگ، (1394)، هنر: بازی نماد فستیوال، ترجمه عبدالله امینی، آبادان: پرسش.
    17. لیوتار، ژان فرانسوا، (1381)، وضعیت پست مدرن، ترجمه حسنعلی نوذری، چاپ دوم، تهران: گام نو.
    18. مکاریک، ایرنا ریما، (1390)، دانشنامة نظریه‌های ادبی معاصر، ترجمه مهران مهاجر، محمد نبوی، چاپ چهارم، تهران: آگه.
    19. موکه، داگلاس کالین، (1389)، آیرونی، ترجمه حسن افشار، تهران: مرکز.
    20. هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان، (1387)، کشف المحجوب، مقدّمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، چاپ چهارم، تهران: سروش.
    21. همدانی، امید،(1389)، عرفان و تفکّر، از تفکّرات عرفانی مولوی تا عناصر عرفانی در طریق تفکر هایدگر (بررسی تحلیلی – انتقادی)، چاپ دوم، تهران: نگاه معاصر.

    ب) مقالات

    1. همدانی، امید(1390)، «رابله و تاریخ خنده» (مجموعه مقالات درآمدی بر جامعه‌شناسی ادبیّات)، گزیده و ترجمة محمدجعفر پوینده، تهران: نقش جهان، صص 451 -۴۶۶.
    2. فتوحی، محمود، (1398)، «از کلام متمکن تا کلام مغلوب؛ بازشناسی دوگونه نوشتار در نثر صوفیانه»، فصلنامه علمی – پژوهشی نقد ادبی، سال3، ش10 ، صص 35 – 62.
    3. مدرّسی، فاطمه، (1386)، «شطح عارف و گستاخی دیوانه در مثنوی‌های عطّار»، نامة فرهنگستان، سال سوم، شماره نهم، صص 85 -۱۰۶.

    ج) منابع انگلیسی

    1. Bakhtin, M،M ،(1984) Rabelais and His World، Translated by Helene Iswolsky، Bloomington: Indiana University Press.
    2. (1981)،The Dialogic Imagination: Four Essays, Trans، Caryl Emerson and Michael Holquist، University of Texas Press ,Austin TX.
    3. Colebrook, Claire، (2004) ،Irony, The New Critical Idiom، London: Rutledge.Dentith, Simon, (2000) PARODY,  London, Routledge.
    4. Huizinga،J ،(1949) Homo ludens; A Study of the Play-Element in Culture، London, Boston & Henley: Routledge & Kegan Paul.
    5. Meyler, Bernadette ،(1997) »Bakhtin’s Irony«، PACIFIC Coast Philology،vol،32، No.1،P 105 – 120.
    6. Morier Henri (1975) Dictionnaire de Poetique et de Rhetorique: Grands Dictionnaires، Paris: Presses Universitaires de France.
    7. Spariosu, Mihai، (1989) Dionysus reborn: play and the Aesthetic Dimension in rmodern Philosophical and Scientific Discourse ، Ithaca, NY: Cornell University Press.
    8. Zappen, James Philip، (2004) The Rebirth of Dialogue: Bakhtin, Socrates, and the Rhetorical Tradition, State University of New York Press.

     

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار