نمادینگی اژدها در عرفان و دین و بن‌مایه‌های اساطیری آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه زبان و ادبیات فارسی. دانشکده ادبیات و علوم انسانی. دانشگاه لرستان. خرم آباد . لرستان

2 هیات علمی دانشگاه

3 دانشیار دانشگاه لرستان

4 استاد دانشگاه لرستان

10.29252/kavosh.2019.1668

چکیده

اژدها در اساطیر اغلب ملل، نقش‌های مهمّی ایفا می‌کند و دارای دو سویۀ منفی و مثبت است؛ در نمادگرایی منفی، موجود اهریمنی، دیو خشکسالی و بازدارندة آب‌ها، بلا و بیماری، هرج و مرج و آشوب ازلی است و در نمادگرایی مثبت، کارکردهایی چون مادر کائنات، نخستین آفریده که آفرینش بدان بستگی دارد، نخستین شهریار، آورندة باران، زایا، نامیرا، نیروی خورشید و پدیدآورندة فصول و شب و روز، نگهبان گنج‌های مخفی، خداگونگی، درمان بیماری، عامل کشف راز و آگاهی‌دهندگی دارد. مفهوم اساطیری اژدها در دو وجهة مثبت و منفی به عنوان نیروی اصلی اهریمن(شیطان)، دشمن آفرینش انسان و عامل هبوط و رمز تجلّی حقّ در دین‌های گوناگون نمود پیدا کرده است. در اغلب نحله‌های عرفانی نیز شاهد کارکردهای نمادین اژدها هستیم. در مقالة حاضر، نگارندگان با هدف کاویدن ریشة نقش‌های اژدها در عرفان و با استفاده از روش تحلیل محتوا، کارکردهای اژدها در اساطیر و عرفان را واکاوی نموده و به این نتیجه رسیده‌اند که در عرفان، اژدها در چهرۀ منفی خود نماد نفس و در شکل مثبتش به عنوان مظهر طاعت و نیروی حق، رخ نموده است و با توجّه به پیشینۀ اژدها در اساطیر ملل مختلف: نمادینگی نفس در عرفان، ریشه در کارکرد اژدها در اساطیر، به عنوان نماد هرج و مرج، دشمنی حقیقت و جهل دارد و نمادینگی نیروی حقّ، از قداست و خداگونگی اژدها در اساطیر ملل مختلف، سرچشمه گرفته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Dragon symbolism in Mysticism and Its Mythological Material

نویسندگان [English]

  • nooshafarin kalantar 1
  • tahere sadeghi 2
  • Mohammad Reza Hassani Jalilian 3
  • Ali Heidari 4
1 Persian language and literature department. human arts faculty. Lorestan university. Khorramabad. Lorestan.
2 University faculty
3 Associate Professor of Lorestan University
4 Professor of Lorestan University
چکیده [English]

Dragons in negative symbolism, the evil deity, the duel of droughts and the deterrence of water, disease and chaos, and chaos and agitation, and in Positive symbolism, functions such as the cosmic mother, the first creator to depend on creation, the first martyr, the source of rain, the genesis, the impossibility, the power of the sun and the creator of the seasons, the night and the day, the guardian of secret treasures, godliness, the cure of the disease, the agent of mystery discovery. In mysticism, we also see the symbolic functions of the dragon. In the present article, the authors aim to explore the roots of the dragon's role in mysticism and use the content analysis method to examine the functions of the dragon in mythology and mysticism and conclude that, in the mysticism of the dragon, in its negative image, the symbol of the soul and in Its positive form has been manifested as the manifestation of the obedience and the power of the right, and according to the dragon's history in the mythologies of various nations: the symbolism of the soul in mysticism, rooted in the function of the dragon in mythology, as the symbol of chaos, the enemy of truth and ignorance, and symbolism The power of righteousness originates from the sacrament of God in the myths of various nations.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Myth
  • dragons
  • metamorphosis
  • mysticism
  • Symbol
الف) کتابها
1- قرآن کریم
2- کتاب مقدّس
3- ابن کثیر، اسماعیل بن عمر(1419ق)، تفسیر القرآن العظیم، به کوشش محمّدحسین شمس الدّین، بیروت، دارالکتب العلمیّه.
4- ابواسحاق نیشابوری(1386)، قصص‌الأنبیا. به اهتمام حبیب یغمایی، تهران، انتشارات علمی فرهنگی.
5- اسماعیل‌پور، ابوالقاسم(1387)، اسطورة آفرینش در آیین مانی، چاپ چهارم، تهران، انتشارات کاروان.
6- _____________(1393)، اسطوره، بیان نمادین، چاپ چهارم، تهران، انتشارات سروش.
7- اسیری لاهیجی، محمّد،  أسرار الشّهود فی معرفة الحق المعبود، بر اساس نسخة خطّی 86942 کتابخانة مجلس شورای اسلامی.
8- پین سنت، جان(1380)، اساطیر یونان، ترجمة محمّدحسین باجلان فرّخی، تهران، نشر اساطیر.
9- حسن زاده آملی، حسن(1378)، ممد الهمم در شرح فصوص الحکم، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی.
10- حلّاج، حسین‌بن‌منصور(1379)، دیوان منصور حلّاج، تصحیح داوود شیرازی، تهران، انتشارات سنایی.
11-  فرنبغ دادگی(1390)، بندهش، گزارش مهرداد بهار، چاپ چهارم، تهران، نشر توس.
12- دوبوکور، مونیک(1394)، رمزهای زنده جان، ترجمة جلال ستّاری، چاپ پنجم، تهران، نشر مرکز.
13- کزّازی، میرجلال‌الدّین(1388)، مازهای راز، چاپ سوم، تهران، نشر مرکز.
14- رستگار فسایی، منصور(1379)، اژدها در اساطیر، تهران، نشر توس.
15- رنه گنون(1390)، اسطوره و رمز، مجموعه مقالات، ترجمة جلال ستّاری، چاپ چهارم، تهران، انتشارات سروش.
16- زمخشری محمود(1407 ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل وعیون الأقاویل فی وجوه التأویل، چاپ سوم، بیروت، دار الکتاب العربی.
17- ژیران، ف، گ لاکوئه و ل دلاپورت(1386)، اساطیر آشور و بابل،  ترجمة ابوالقاسم اسماعیل‌پور، چاپ سوم، تهران، انتشارات کاروان.
18- سرکاراتی، بهمن(1378)، سایه‌های شکارشده، تهران، نشر قطره.
19- سنایی، ‏ابوالمجد مجدود بن آدم(1383)، حدیقة‌الحقیقة و شریعة‌الطریقة، تصحیح مدرّس رضوی، تهران، انتشارات: دانشگاه تهران.
20- شوالیه، ژان و گربران، آلن(1388)، فرهنگ نمادها، ترجمة سودابه فضایلی، تهران، نشر جیحون.
21- طبری، ابوجعفر محمّدبن جریر(1356)، تفسیر طبری، ترجمة گروه مترجمان،  به کوشش حبیب یغمایی، تهران، نشر توس.
22- عطّار نیشابوری، فرید الدّین(1373)، منطق الطیر، تهران،: مرکز نشر دانشگاهی.
23- _________________‏(1384)، دیوان عطّار، تصحیح تقی تفضّلی، تهران،: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
24- عفیفی، رحیم(1383)، اساطیر و فرهنگ ایرانی در نوشته‌های پهلوی، چاپ دوم، تهران، نشر توس.
25- غزالی، ابوحامد محمّد(1383)، کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیو جم، چاپ یازدهم، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
26- قیصری،داود(1375)، شرح فصوص الحکم(القیصری)، به کوشش سیّد جلال‌الدّین اشتیانی، جلد1، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
27- کرتیس، وستا سرخوش(1386)، اسطوره‌های ایرانی، ترجمة عباس مخبر، چاپ ششم، تهران، نشر مرکز.
28- ‌کریستی، آنتوان(1384)، اساطیر چین، ترجمة محمّدرضا باجلان فرّخی، چاپ دوم، تهران، نشر اساطیر.
29- گیل گمش(1392)، ترجمة داوود منشی‌زاده، تهران، نشر دات.
30- ملّا محسن فیض کاشانی(‏1381)، دیوان فیض کاشانی،‏ مصحّح: مصطفی فیض کاشانی،‏ قم، انتشارات اسوه.
31- مولوی، مولانا جلال‌الدّین محمّد بلخی(1373)، مثنوی معنوی‏، مقدّمه: توفیق سبحانی،‏ تهران،: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی.
32- ________________________(1387)، غزلیّات شمس تبریزی، با مقدّمة فروزانفر، چاپ دوم، تهران، نشر سخن.
33- ناس، جان بایر(1382)، تاریخ جامع ادیان، ترجمة علی‌اصغر حکمت، ویراستة پرویز اتابکی، چاپ سیزدهم، تهران، انتشارات علمی فرهنگی.
34- وارنر، رکس(1289)، دانشنامة اساطیر جهان، ترجمة ابوالقاسم اسماعیل‌پور، چاپ چهارم، تهران، نشر اسطوره.
35- ورمازرن، مارتین(1372)، آیین میترا، ترجمة بزرگ نادرزاده، تهران، نشر چشمه.
36- هال، جیمز(1393)، فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمة رقیه بهزادی، چاپ هفتم، تهران، انتشارات معاصر.
37- همیلتون، ادیت(1387)، اساطیر یونان و رم، ترجمة عبدالحسین شریفیان، چاپ سوم، تهران، انتشارات اساطیر.
38- هینلز، جان. آر.(1385)، اساطیر ایران، ترجمة محمّدحسین باجلان فرّخی، تهران، انتشارات اساطیر.
ب) مقالات:
1- حیدری، علی(1391)، «تحلیل عرفانی داستان ضحّاک»، فصلنامة ادبیّات عرفانی و اسطوره‌شناختی، سال8، فروردین، شمارة26، صص75-53.
2- رضایی دشت‌ارژنه، محمود(1388)، «رستم اژدهاکش و درفش اژدهاپیکر»، فصلنامة پژوهش‌های ادبی، سال6، شمارة 24، صص79-53.
3- قائمی، فرزاد(1389)، «تفسیر انسان‌شناختی اسطورة اژدها و بن‌مایة تکرارشوندة آن در اساطیر»، جستارهای ادبی، شمارة171، صص26-1.
4- قلی‌زاده، خسرو(1389)، «ضحّاک، مار گرگسان ایرانی»، فصلنامة تخصّصی پیک نور زبان و ادبیّات فارسی، سال اوّل، شمارة اوّل، صص102-78.
5- طغیانی، اسحاق، زینب چوقادی و طیّبه جعفری(1390)، «تحلیل روان‌شناختی نمادها و کهن‌الگوها در داستان کرم هفتواد شاهنامه فردوسی»، فصلنامة زبان و ادبیّات فارسی، شمارة71، سال19، صص111-87.
6- مالمیر، تیمور و فردین حسین‌پناهی(1391)، «اسطورة اژدهاکشی و طرح آن در شاهنامه»، مجلّة بوستان ادب دانشگاه شیراز، سال4، شمارة4، صص171-147.
7- نایب‌زاده، راضیه و صمد سامانیان(1394)، «اژدها در اسطوره‌ها و فرهنگ ایران و چین»، ادبیّات عرفانی و اسطوره‌شناختی، سال11، شمارة38، صص269-235.
8- نصراصفهانی، محمّدرضا و حافظ حاتمی(1388)، «رمز و رمزگرایی با تکیه بر ادبیّات منظوم عرفانی»، ادبیّات عرفانی و اسطوره‌شناختی، سال5 ، شمارة16، ص180.