کاربرد لغز و معما در شعر مجد همگر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه یزد

2 استاد زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه یزد

10.29252/kavosh.2021.12890.2662

چکیده

لُغز، چیستان و معمّا از دیرباز مورد توجّه غالب گویندگان فارسی‌زبان بوده‌اند؛ یکی از شاعرانی که توجّه خاصّی به این امر داشته و به قولی، از نخستین کسانی بوده است که با جدّیّت آن را دنبال کرده، مجد همگر (686-607 ﻫ.. ق.) است. وی نمونه‎های قابل توجّهی از لغز و چیستان و معمّا را در قالب‎ها و اوزان مختلف شعری سروده و با به کار‎بردن انواع صناعات ادبی و برخی از شگردهای معمّاپردازی و... ، نوآوری‎هایی عرضه داشته که باعث شده است به عنوان طلایه­دار معمّاسرایان بعد از خود شناخته شود. از نوآوری‎های او، می‌توان به معمّاهایی که با لغز تلفیق شده‎اند، اشاره کرد. در هیچ یک از تاریخ‎واژه­ها (مادّه‎تاریخ‎ها)ی وی، مادّه‎تاریخ معمّایی مشاهده نمی‎شود. این امر بیانگر آن است که در قرن هفتم، سرودن مادّه‎تاریخ معمّایی، آنگونه که در قرون بعد توجّه برخی از شاعران را به خود معطوف داشته، رایج نبوده است.
جستار حاضر به بررسی محتوا و ساختار لغز، چیستان و معمّا در اشعار مجد همگر اختصاص دارد که در آن، ابتدا مباحثی دربارة سیر لغز و معمّا و بیان پیشینة آنها در شعر فارسی مطرح گردیده، آنگاه با روش‎ تحلیلی - توصیفی کاربرد این دو مقولة ادبی، همچنین شگردها و شیوه‎های شاعر در سرودن لغز و معمّا در شعر وی بررسی شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Application of riddles in Majd Hamgar’s poems

نویسندگان [English]

  • Mohammadreza Vesal 1
  • MohammadKazem Kahdouei 2
1 PhD student in Persian language and literature, Yazd University
2 Professor of Persian Language and Literature, Yazd University
چکیده [English]

      Riddle or enigma is a specific genre that has attracted the attention of many Persian composers since old times. The present research deals with the content and structure as well as the formulation of this element in the poems of Majd Hamgar (607-686 A.H) as one of the eminent poets of Yazd during the 7th century. At first, we discussed the function of riddle and enigma and their background in the Persian poetry. Then, based on library research through a descriptive-analytic method, the use of this literary genre is explored in Majd Hamgars poetry, and the ways of creating riddles are detected. The results of the research show that the poet has some outstanding samples of riddles and enigmas composed through different poetic forms and meters. Majd Hamgar has displayed so much innovation that it makes him a pioneer of riddle writing and a model for the later poets. Among these innovations, one can point to riddles incorporated with enigma. In his chronographs, however, no riddle can be seen, indicating the rare cases of making this kind of chronographs.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Riddle
  • Enigma
  • Chronograph
  • Majd Hamgar
  • Literary criticism
  • 7th century poetry
  1. الف) کتاب­ها

    1. ابویی مهریزی، محمّد‌رضا (1391)، تاریخ فرهنگی یزد در روزگار شاه عباس ثانی و ...، تهران، انتشارات دکتر محمود افشار.
    2. امام اهوازی، محمّدعلی (1379)، چیستان نامة دزفولی (مقدمه، علی بلوکباشی)، تهران، دفتر پژوهش­های فرهنگی.
    3. انوری، اوحدالدّین محمّدبن محمّد (1376)، دیوان، با مقدّمه سعید نفیسی، تهران، انتشارات نگاه.
    4. براون، ادوارد (1367)، تاریخ ادبیّات ایران از فردوسی تا سعدی، ترجمة فتح­الله مجتبایی، تهران، انتشارات مروارید.
    5. تفضلی، احمد (1376)، تاریخ ادبیّات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران، انتشارات سخن.
    6. جاجرمی، محمّدبن بدر (1350)، مونس­الاحرار فی دقائق­الاشعار، به اهتمام میرصالح طبیبی، تهران، انجمن آثار ملی.
    7. جامی، نورالدّین عبدالرّحمان، (1361)، حلیة حلل، به اهتمام نجیب مایل هروی، مشهد، نشر نوید.
    8. داد، سیما (1380)، فرهنگ اصلاحات ادبی، چ4، تهران، انتشارات مروارید.
    9. دانش پژوه، منوچهر (1380)، تفنّن ادبی در شعر فارسی، تهران، انتشارات طهوری.
    10. رازی، شمس­الدّین محمّدبن قیس (1360)، المعجم فی معاییر اشعارالعجم، تصحیح محمّد قزوینی، چ3، تهران، کتابفروشی زوار.
    11. رستگارفسایی، منصور (1380)، انواع شعر فارسی، چ2، شیراز، انتشارات نوید شیراز.
    12. صدری، مهدی (1378)، حساب جمّل در شعر فارسی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
    13. غلامرضایی، محمّد ( 1377)، سبک‌شناسی شعرپارسی، تهران، نشر جامی.
    14. لسترینج، گای (1393)، جغرافیای تاریخی سرزمین‎های خلافت شرقی، ترجمة محمود عرفان، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
    15. مایل هروی، نجیب (1360)، صور ابهام در شعر فارسی، مشهد، کتابفروشی زوار مشهد.
    16. محجوب، محمّدجعفر (بی تا)، سبک خراسانی در شعر فارسی، تهران، انتشارات فردوس و جامی.
    17. مؤتمن، زین­العابدین (1364)، شعر وادب فارسی، چ2، تهران، انتشارات زرین.
    18. ــــــــــــــــــ (1352)، تحوّل شعر فارسی، تهران،کتابخانه طهوری.
    19. میرصادقی، جمال و میمنت میرصادقی(ذوالقدر) (1371)، واژه­نامة هنر داستان­نویسی، تهران، کتاب مهناز.
    20. نصرآبادی، محمّدطاهر (1379)، تذکره نصرآبادی، به کوشش احمد محقق، یزد، دانشگاه یزد.
    21. نفیسی، سعید (1344)، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، کتاب‎فروشی فروغی.
    22. ــــــــــــــــ (1390)، مقالات سعید نفیسی، به کوشش کریم اصفهانیان و محمّدرسول دریاگشت، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.
    23. واصفی، زین­الدین­محمود (1349)، بدائع­الوقایع، تصحیح الکساندر بلدروف، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
    24. وقاری طبسی یزدی، محمّدامین (بی تا)، دیوان، نسخه خطّی، محفوظ در کتابخانة ملّی ملک، به شمارة 5223.
    25. _________ (1384)، گلدستة اندیشه، به کوشش محمّدرضا ابویی­مهریزی، یزد، اندیشمندان یزد.
    26. هاشمی­فشارکی، سیّدعلیرضا (1392)، چیستان، مقبول دیروز، مغفول امروز، چ2، تهران، سروش.
    27. همگر، مجدالدّین (1375)، دیوان، به کوشش احمد کرمی، انتشارات ما.
    28. یوسفی، غلامحسین (1371)، یادداشت­هایی در زمینةفرهنگ و تاریخ، تهران، انتشارات سخن.

    ب) مقاله­ها

    1. استفانوا، آنا (1387)، «چیستان‌ها به عنوان یک پدیده روان‌شناختی در فولکلور»، ترجمة رضا خاشعی، فصلنامة نجوای فرهنگ، سال سوم، شماره 7، صص 160-151.
    2. باباصفری، علی­اصغر، خدادادیان، پروین ضیا (1397)، «بررسی سبک­شناسی محتوایی و ساختار معمّا، لغز و چیستان در دیوان عثمان مختاری»، فصلنامه تخصّصی سبک­شناسی نظم و نثرفارسی (بهار ادب)، سال یازدهم، شماره 40، صص106ـ87.
    3. دادبه، اصغر (1394)، «ادبیّات ایران در عصر صفویان»، تاریخ جامع ایران، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، مرکز دایرة­المعارف بزرگ اسلامی، ج16، صص109ـ1.
    4. _________ (1394)، «سیر بلاغت و دانش­های بلاغی در ایران»، تاریخ جامع ایران، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، مرکز دایرة­المعارف بزرگ اسلامی، ج15، صص79ـ43.
    5. ذوالفقاری، حسن (1392)، «ریخت­شناسی چیستان­های منظوم محلی»، دو فصلنامة فرهنگ و ادبیّات عامه، دورة 1، شمارة 1، صص 118-93.
    6. سیدغراب، علی­اصغر (1379)، «سیر تحوّل و کاربندی چیستان در شعر فارسی»، فصلنامة نشر دانش، شماره93، صص16-7.
    7. عباس‌پور، هومن (1376)، «مادّه تاریخ»، فرهنگنامة ادبی فارسی، به سرپرستی حسن انوشه، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،صص1219ـ1217.
    8. کرمی، محمّدحسین، روح الله خادمی (1391)، «بررسی سبک شعر مجد همگر شیرازی از دیدگاه مسایل ادبی»، فصلنامه تخصّصی سبک­شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال پنجم، شماره17، صص270ـ255.
    9. مسجدی­اصفهانی، حسین (1396)، «تاریخ در ماده تاریخ بر اساس نظریه رمزگردانی»، فصلنامه علمی پژوهشی زبان و ادب فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج، سال نهم، شماره 32، صص 157-119.
    10. مقدسی، مهناز (1376)، «لغز»، فرهنگنامه ادبی فارسی، به سرپرستی حسن انوشه، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، صص 1241-1213.
    11. _________ (1376)، «معمّا»، فرهنگنامة ادبی فارسی، به سرپرستی حسن انوشه، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، صص 1258-1256.
    12. میر انصاری، علی (1394)، «ادبیّات ایران از مغول تا صفویه»، تاریخ جامع ایران، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، مرکز دایرة­المعارف بزرگ اسلامی، ج15، صص734ـ695.
    13. ویند فوهر، گ (1389)، «معمّا»، تاریخ ادبیّات فارسی، زیر نظر احسان یار شاطر، تهران، انتشارات سخن، صص 384ـ363.