تحلیل سبک‌شناختی نشان‌دارهای ایدئولوژیک در همایون‌نامه عبدالرزاق دُنبلی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری ادبیّات حماسی دانشگاه فردوسی مشهد

2 استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد

10.29252/kavosh.2022.17763.3172

چکیده

همایون‌نامه، متعلّق به عبدالرّزّاق‌بیگ دنبلی (1243-1176 ه‍.ق)، شاعر دربار فتحعلی‌شاه قاجار، منظومه‌ای شش‌هزار بیتی در گونۀ حماسۀ دینی، زیرگونه مختارنامه که قیام مختار را در قالب شعر حماسی روایت کرده ‌است. سراینده اثر، ضمن تأثیرپذیری از شاهنامه فردوسی، به‌طور خاص، از حماسه‌سرای شاخص معاصر خود، فتحعلی‌خان‌صبا تأثیر پذیرفته است. در دورة نخست قاجار، مکتب بازگشت جریان غالب بر سبک شعر فارسی بوده ‌است.  
در این جستار، با توجه به تعلّق دنبلی به حلقه شاعران دربار قاجار، نمودهای ایدئولوژیک گفتمان حاکم در همایون‌نامه به وسیلۀ شناسایی نشان‌دارهای پر بسامد واکاوی شده است. نشان‌داری یک رابطۀ مفهومی واژگانی است که بار معنایی واژه‌های نشان‌دار را نسبت به دیگر واژه‌ها بررسی می‌کند، و از مهم‌ترین ابزارهای معنی‌شناسی برای درک فضای ایدئولوژیک حاکم بر کلام است.
این پژوهش با شناسایی واژگان نشان‌دار در همایون‌نامه و طبقه‌بندی آنها در دو گروه ملی و مذهبی نشان داده‌ است که واژه‌هایی با نشان‌داری‌های ملی و مذهبی، با بازنمایی تقابل بنیادهای ملّی و اساطیری با بنیادهای مذهبی، ایدئولوژی سیاسی غالب در دوران قاجار را تبلیغ ‌کرده، و همسان‌‌سازی کلمات با مؤلفه‌های ملّی یا مذهبی در جایگاه‌های مختلف نیز به مشروعیت‌بخشی قدرت‌ سیاسی در متن انجامیده‌است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The stylistic analysis of ideological markers in Homayounameh by Abdul Razzaq Beg Donboli

نویسندگان [English]

  • e;ham mozafari saghand 1
  • farzad ghaemi 2
1 PhD student of epic literature, Ferdowsi University of Mashhad
2 Assistant professor of Persian language and literature, Ferdowsi University of Mashhad
چکیده [English]

Homayounameh, belonging to Abdul Razzaq Beg Donboli, a poet at the court of Fath Ali Shah Qajar, is a six-thousand-line poem in the form of a religious epic. It is considered as a sub-type of Mukhtarnameh that narrates Mukhtar's uprising in the form of an epic poem. While being influenced by Ferdowsi's Shahnameh, the poet has been particularly influenced by the epic of his contemporary flagship, Fath Ali Khan Saba. In the first Qajar period, the school of return was the dominant style in the Persian poetry. In this paper, considering the belonging of Donboli to the circle of poets at the court of Qajar kings, the ideological manifestations of the ruling discourse in Homayounameh have been analyzed by identifying high-frequency indicators. Marking is a conceptual lexical relationship that examines the semantic burden of marked words compared to other words. It is also one of the most important semantic tools for understanding the ideological space governing a speech. This study identifies the words marked in Homayounnameh and classifies them into two groups. The first set of words includes those with national and religious symbols, representing the opposition of national and mythological foundations with religious foundations. They served to express the dominant political ideology in the Qajar period. The second group consists of assimilated words with national or religious components in different positions. They have led to the legitimation of political power in the text.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Homayounameh
  • Marking
  • Abdolrazzaq Beg Donboli
  • Stylistics
  • Ideology
  • Qajar
  1. الف) کتاب ­ها

    1. آقابزرگ تهرانی، محمّدمحسن (1403ق)، الذّریعه إلی تصانیف الشّیعه. گردآوری احمدبن‌محمّدحسینی، بیروت: دارالضواء.
    2. البرز، پرویز (1393)، نقد و بررسی متون تاریخی به زبان فارسی با شناختی از تاریخ‌ها و تاریخ‌نگاران ایران از سدۀ چهارم تا انقلاب مشروطه، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
    3. بیضایی، بهرام (1344)، نمایش در ایران، تهران: چاپ کاویان.
    4. بهار، محمّدتقی (1376)، سبک‌شناسی یا تاریخ تطور نثر فارسی، جلد سوم، چاپ نهم، تهران: انتشارات مجید.
    5. تربیت، محمّدعلی (بی‌تا)، دانشمندان آذربایجان، چاپ دوم، تبریز: بنیاد کتابخانه فردوسی.
    6. دنبلی، عبدالرّزّاق (1342). تذکرۀ نگارستان دارا، جلد اول، به کوشش ع. خیامپور، تبریز: شرکت چاپ کتاب آذربایجان.
    7. صفا، ذبیح‌الله (1352). حماسه‌سرایی در ایران، چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.
    8. طایفی، شیرزاد (1389). نمودهای جامعه‌شناختی در شعر عهد قاجار، تهران: علم و دانش.
    9. کاظمی‌موسوی، احمد (1398). خاقان صاحب‌قران و علمای زمان (نقش فتحعلی‌شاه قاجار در شکل‌گیری روندها و نهادهای مذهبی نو)، چاپ چهارم، تهران: آگاه.
    10. نواب شیرازی، علی‌اکبر (بسمل) (1371). تذکرۀ دلگشا، تصحیح و تحشیه منصور رستگار فسایی، شیراز: نوید شیراز.
    11. هدایت، رضاقلی‌خان (1373). فهرس‌التّواریخ، تصحیح عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
    12. همایون‌نامه، کتابخانۀ مرکزی تبریز، شماره بازیابی 1937.
    13. یارمحمدی، لطف‌الله (1383)، گفتمان‌شناسی رایج و انتقادی، تهران: هرمس.

    ب) مقالات

    1. خواجویان، محمّدکاظم (1368)، «نگاهی گذرا بر نظر مورّخان دربارۀ قیام مختار». فصلنامۀ مطالعات تاریخی، سال اول، شماره سوم، صص389-406.
    2. راسخ‌مهند، محمّد و مسعود محمدی‌راد (1394)، «بررسی سلسله مراتب نشان‌داری در صرف اسم و ضمیر زبان‌های ایرانی نو شمال غربی». مجلۀ زبان‌شناخت، سال ششم، شماره اول، صص 79- 112.
    3. طایفی، شیرزاد (1389)، «بررسی نمودهای مذهبی در شعر عهد قاجار». مجله ادیان و عرفان، شمارۀ دوم، سال چهل و دوم، 99-115.
    4. _____ (1392)، «بازتاب اوضاع اجتماعی در متون عصر قاجار با تأکید بر فرهنگ عامّه». بهار ادب، سال ششم، شماره سوم، صص 497- 514.
    5. قائمی، فرزاد (1394 «سیر نظریۀ الهامی(بوطیقای الهام) و منابع الهام در فرهنگ ایران باستان و شعر فارسی دورۀ اسلامی». مجلۀ شعر پژوهشی(بوستان ادب) دانشگاه شیراز، سال هفتم، شمارۀ اول، پیاپی 23، صص147-176.
    6. گلچین‌معانی، احمد (1344)، بحث کتاب شناسی: حماسه‌های دینی». فصلنامۀ آستان قدس، شماره 22و23، صص193-203.
    7. مرتضوی، سیدخدایار؛ رضایی‌حسین‌آبادی، مصطفی و اردوان قرائتی (1394)، «گفتمان تشیع و برسازی هویت ملی ایران در عصر صفوی». فصلنامه پژوهش‌های سیاسی جهان اسلام، سال پنجم، شماره سوم، صص 157-183.
    8. وفایی، عباسعلی؛ محمّدامیر جلالی (1392)، «بازتاب نقد قدرت در اشعار شهاب نیریزی (تحلیل متنی بازمانده از عصر قاجار، از دیدگاه تاریخ گرایی نوین)». فصلنامه متن پژوهی ادبی، شماره 55، صص103- 124.

    ج) پایان‌نامه‌ها

    1. جوادی‌امام‌زاده، هادی (1395)، «نقد جامعه شناسی شعر دورۀ قاجار با تکیه بر دیوان قائم مقام فراهانی، فتح‌الله‌خان شیبانی و ادیب‌الممالک فراهانی» دولتی. وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، دانشگاه ارومیه، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
    2. مبینی‌شورستانی، محمّد (1391)، بررسی جامعه‌شناختی جایگاه زنان در ادبیات دوره قاجار، کارشناسی‌ارشد، دانشگاه بوعلی.
    3. معینی، فاطمه (1390)، نشان‌داری صوری در سطح واژه‌ها زبان فارسی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبایی.
    4. نبی‌زاده سرابندی، سیما (1373)، تجزیه و تحلیل متن بر مبنای واژگان نشاندار و بی‌نشان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شیراز.

    ج) لاتین

    1. Katz, Jerrold J. and Fodor, A. (1963). “The structure of a semantic theory”. Language 39: 170–210