گستاخی دیوانگان در برابر خدا، ترجمان اندیشه های عطار( زمینه ها و علل)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

گروه زبان و ادبیات فارسی. دانشکده ادبیات و علوم انسانی.دانشگاه اصفهان. اصفهان. ایران

10.29252/kavosh.2023.18916.3301

چکیده

داستان گستاخی دیوانگان در برابر خدا اگرچه قبل از عطار هم سابقه داشته است اما در آثار وی به طور خاصی برجسته شده است. در حقیقت، این گستاخی دیوانگان و پرسش ­های بی‌پاسخ آنان و اعتراض به دستگاه آفرینش پرسش­ هایی است که پیوسته ذهن عطار را گرفتار خود می­ کرده است. این از جهت فکری به دلیل نوع نگرش کلامی او و از جهت سیاسی و اجتماعی نتیجه آشوب‌ها و فتنه‌ها و حوادثی است که در روزگار حیات، بخصوص هنگام نوجوانی او، رخ داده و جان بسیاری از مردم را گرفته است. اگرچه این موضوع در آثار شاعران و نویسندگان قبل از عطار کم و بیش دیده می­ شود اما در شعر عطار برجستگی خاصی پیدا می­ کند به طوری که اگر این سخنان از زبان مجانین نقل نمی­ شد یا کسانی بجز صوفیه آن را بیان می­کردند قطعاً با تکفیر روبرو می­ شدند -چنانکه خیام را به دلیل برخی از رباعیات، اهل ضلالت دانستند.
این پژوهش که به صورت اسنادی و کتابخانه ­ای و تحلیل محتوا، انجام گرفته درصدد یافتن این پرسش‌هاست که اوّلاً، زمینه ­های پدیدآمدن این نوع نگرش در ذهن و اندیشه عطار چه بوده است؟ ثانیاً، آیا اگر کسانی بجز عطار چنین سخنان گستاخانه ­ای را حتی از زبان دیوانگان نقل می­ کردند صوفیه آنان را تکفیر نمی­ کردند؟ بر اساس این پژوهش مشخص می‌شود که اینها دغدغه­ های ذهنی و اندیشه های درونی خود عطار بوده است؛ اما برای رهایی از وجدان خویش و تکفیر دیگران آن را از زبان دیوانگان در شعر خویش بیان کرده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The arrogance of the insane before God: An analysis of Attar's philosophy (origins and motivations)

نویسنده [English]

  • Hosein Aghahoseini
Persian literature group، Faculty of Literature and Humanities، University of Isfahan، Isfahan، Iran.
چکیده [English]

While the theme of the impudence of individuals deemed insane in the presence of the divine has been explored by various authors prior to Attar, it is within his works that this concept is particularly emphasized. Attar dealt with the arrogance of these individuals, their unanswered inquiries, and their resistance to the destined order of creation, which persistently preoccupied his mind. From an intellectual viewpoint, this preoccupation can be attributed to his verbal disposition, while, from a socio-political perspective, it is influenced by the uprisings, tumults, and events that transpired during his formative years, resulting in the loss of numerous lives. Although this theme is discernible in the works of poets and writers preceding Attar, it is notably conspicuous in his poetry. Had these sentiments not been articulated by the individuals deemed insane or anyone other than Sufis, they would undoubtedly have been deemed blasphemous, akin to the way Khayyam was branded as a heretic with regard to certain quatrains. This study, conducted through documentation, library research and content analysis, seeks to address a few questions. Firstly, what were the reasons for the emergence of such a disposition in Attar's mind and philosophy? Secondly, would the Sufis have condemned these sentiments if they had been expressed by someone other than Attar, even if they were voiced by individuals deemed insane? As concluded, these were the internal concerns and contemplations of Attar, which he chose to convey through the words of individuals deemed insane as a means of unburdening his conscience and avoiding direct condemnation of others.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Attar
  • Insane
  • Crazy Wise
  • Intellect
  • Love
  • Mu'tazila
  • Ashā'era
  • Parvin Etesami
  1. الف) کتاب­ها

    1. ابن الاثیر، عزالدین ابی الحسن علی بن کرم الشیبانی (1989م)، الکامل فی التّاریخ، حققه و ضبط اصوله و علق حواشیه، علی شیری، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    2. ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن (1368)، تلبیس ابلیس، ترجمة علی‌رضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
    3. ____________________ (1987م)، صفة الصفوة، حققه و علق حواشیه محمود فاخوری، الطبعه الرابعه، بیروت: دارالمعرفه.
    4. ____________________ (بی‌تا)، الاذکیا، بیروت: مرکز الموسوعات العلمیه.
    5. ابن سینا (1360)، رسائل ابن سینا، ترجمه ضیاءالدّین دری، تهران، انتشارات کتابخانه مرکزی.
    6. ابن ندیم (1346)، الفهرست، ترجمه محمدرضا تجدد، چاپخانه بانک بازرگانی ایران.
    7. بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین (1362)، تاریخ بیهقی، به اهتمام قاسم غنی و علی اکبر فیاض، چاپ سوم، تهران: خواجو.
    8. پروین، اعتصامی (1353)، دیوان، چاپ ششم، تهران: چاپخانه محمدعلی فردین.
    9. پورنامداریان، تقی (1394)، دیدار با سیمرغ: شعر و عرفان و اندیشه‌های عطار، چاپ ششم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
    10. جعفریان، رسول (1371)، مرجئه، تاریخ و اندیشه، قم: خرم.
    11. حافظ، شمس‌الدّین محمد (1364)، دیوان حافظ، به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران: زوار.
    12. خاقانی، افضل‌الدّین بدیل (1357)، دیوان خاقانی شروانی، تصحیح، تحشیه و تعلیقات علی عبدالرسولی، تهران، چاپخانه مروی.
    13. خیام، عمربن ابراهیم (1379)، رباعیات خیام، تصحیح و تحشیه محمدعلی فروغی و قاسم غنی، چاپ سوم، تهران: اساطیر.
    14. دفتری، فرهاد (1375)، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران: فرزان.
    15. ریتر، هلموت (1374)، دریای جان، ترجمة عباس زریاب‌خویی و مهرآفاق بایبوردی، تهران: الهدی.
    16. سبحانی، جعفر (1369)، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، تهران: صحیفه.
    17. سعدی، مصلح بن عبدالله (1369)، بوستان، تصحیح غلامحسین یوسفی، چاپ چهارم، تهران: خوارزمی.
    18. سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم (1362)، دیوان، به اهتمام سیدمحمدتقی مدرس‌رضوی، چاپ سوم، تهران: سنایی.
    19. ________________________ (1377)، حدیقة الحقیقه و شریعه الطریقه، تصحیح و تحشیه سیدمحمدتقی مدرس‌رضوی، چاپ پنجم، تهران: دانشگاه تهران.
    20. شهرستانی، ابوالفتح محمد بن عبدالکریم (1362)، الملل و النحل، تحریر نو مصطفی خالقداد هاشمی، تصحیح و ترجمه سیدمحمدرضا جلالی‌نائینی، تهران: اقبال.
    21. صفا، ذبیح الله (1371)، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی تا اواسط قرن پنجم، چاپ چهارم، تهران: دانشگاه تهران.
    22. عطار نیشابوری، فریدالدّین (1386)، مصیبت‌نامه، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: سخن.
    23. _________________ (1393)، منطق‌الطیر، تصحیح و توضیح محمود عابدی، تقی پورنامداریان، تهران: سمت.
    24. __________________ (1397)، تذکرةالاولیاء، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: سخن.
    25. عطوان، حسین (1371)، فرقه‌های اسلامی در سرزمین شام، ترجمة حمیدرضا شیخی، مشهد: آستان قدس رضوی.
    26. فاضل، محمود (1362)، معتزله، تهران: نشر دانشگاهی.
    27. فروزانفر، بدیع‌الزّمان (1374)، ترجمه احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدّین عطارنیشابوری، چاپ دوم، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
    28. قشیری، عبدالکریم (1361)، ترجمه رساله قشیریه، با تصحیحات و استدراکات بدیع‌الزّمان فروزانفر، چاپ دوم، تهران: علمی فرهنگی.
    29. محمدبن حبیب نیشابوری (1924م)، عقلاءالمجانین، علّق حواشیه و نشره وجیه فارسی الکیلانی، مصر: مطبعه العربیه.
    30. مسعود سعد سلمان (1364)، دیوان، تصحیح سیدمهدی نوریان، اصفهان: کمال.
    31. مشکور، محمدجواد (1368)، سیر کلام در فرق اسلام، تهران: شرق.
    32. ------------- (1372)، فرهنگ فرق اسلامی، مقدمه و توضیحات کاظم مدیرشانه‌چی، چاپ دوم، مشهد: آستان قدس رضوی.
    33. مطهری، مرتضی (1383)، عرفان حافظ، چاپ بیست و یکم، تهران: صدرا.
    34. معروف‌الحسنی، هاشم (1371)، شیعه در برابر معتزله و اشاعره، ترجمه سیدمحمدصادق عارف، مشهد: آستان قدس رضوی.
    35. ناصرخسرو قبادیانی (1357)، دیوان اشعار، به اهتمام مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل.
    36. ناصرخسرو قبادیانی، (بی‌تا)، دیوان اشعار، به کوشش سیدنصرالله تقوی، اصفهان: کتابفروشی تأیید.
    37. هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان (1384)، کشف‌المحجوب، مقدمه تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، تهران: سروش.
    38. همایی، جلال‌الدّین (1317 تاریخ مقدمه)، غزالی‌نامه، تهران: کتابفروشی فروغی.

     

     

    ب) مقالات

    1. حسین‌آبادی، مریم و سیدمحمود الهام‌بخش (1385)، «دیوانگان: سخنگویان جناح معترض جامعه در عصر عطار»، کاوش‌نامه زبان و ادبیات فارسی، جلد 7، شماره 13، صص 71-100.
    2. کاظمی‌فر، معین (1392)، «کارکرد سیاسی و اجتماعی دیوانگان دانا بر ‌پایۀ حکایات مثنوی‌های عطار»، ادب پژوهی، جلد 7، شماره 24، صص 83-104.